O‘zbekistonrespublikasioliyva o‘rtamaxsusta’limvazirligi o‘zbekistonmilliyuniversiteti mustaqilish mavzu

O‘ZBEKISTONRESPUBLIKASIOLIYVA O‘RTAMAXSUSTA’LIMVAZIRLIGI
O‘ZBEKISTONMILLIYUNIVERSITETI

MUSTAQILISH

Mavzu:MirzaAbdulazimSomiyning“Mang‘itsultonlaritarixiyoki Buxoroxonligininginqirozi”asari

Bajardi:AbdusamadovaSarvinoz

Qabulqildi:

2020

Reja:

9. 
   Kirish I. Asosiyqism
   

1)Mang‘itlarninghokimiyatgakelishibayoni
2)AmirShohmurodhamdaAmirHaydardavridaamirlik
3)AmirNasrulohningtaxtuchunkurashivahukmronlikfaoliyati
4)BuxoroamirligiAmirMuzaffardavrida
5)Maydayulg‘unvamulalarnisavashvoqealari
6)Amirlikningruslartomonidanegalanishitafsilotlari
7)AmirAbdulahadhaqida
I. Xulosa

Kirish

Mustaqilikdebatalmishne’matbarchagakengimkoniyatlarva erkinliklareshiginiochibberdi.Shujumladan,bizuchunmustaqilikbergan tuhfalardan biri- bu xalqimizning uzoq asrlik tarixini o‘zimiz xolis,haqqoniy,mafkuradan xoli tarzda keng o‘rganish bo‘ldi.Mustaqilikdan oldingi yilarda esa biz bilamizki,tariximiz buzib,noxlis talqin etilgan.Ko‘pgina tarixiy jarayonlarnoto‘g‘rifaktlar asosidabayonetilgan.Istiqlolyilaridaesabundayko‘zbo‘yamachiliklarga
chek qo‘yilib,tariximiz ham asl holiga qaytdi.Shoirlar,yozuvchilar,tarixnavislar ham erkin ijod yo‘liga o‘tishdi.Bundantashqari,haqqoniytarzdayaratilgan,sofijodnamunalari ham nashrdanchiqarilaboshlandi.Shujumladan,Buxoroamirligitarixiga bag‘ishlanganMirzaAbdulazim Somiyning“Mang‘itsultonlaritarixitarixi yokiBuxoroxonligiinqirozi”asarinikeltiribo‘tisho‘rinlidir.Somiyumrining oxirgi yilarida “Mang‘it sultonlari tarixi”nomli yirik asarini yozib tamomlaydi.Undaamirlikningqisqachatarixibayonetilgan.Shubilanbirga mualifo‘ziguvohbo‘lganko‘pginavoqea-hodisalarnixolistasvirlashga intilgan.Ayniqsa,ChorhukumatiningTurkistonxalqlariniqirish,talash,yo‘q qilishdan iborat bo‘lgan mustamlakachilik urushi manzaralari,xususan,Buxoro xonligi hududidagi qonli muxorabalarni haqqoniychizgan.Somiybuvoqealarniaslidagidaygavdalantirishgakata ahamiyatbergan.Uamirlikidorauslubidagiqatorilatlarnihamdaqo‘shin boshliqlarininglayoqatsizligi,mas’uliyatsizligioqibatidatutqunlikkayuz tutganihaqidajonkuydirib,alambilangapiradi,hukmdorlarorasidagio‘zaro nifoq va bema’nijanjalarniqatiq qoralaydi.Shuningdek,ushbu asrda Buxoroxonligimavjudliginingso‘ngiyilaridamamlakatdagiahvol,xonlik

yemirilishigasababbo‘lganomilarhaqqoniytasvirlangan.Yurttaqdiri

haqidagiachchiqo‘ylardaniboratbo‘lganbuhaqqoniyasarbugunozod
O‘zbekistonnibarboetayotganbizyoshlargaqorong‘utarixmanzaralarini
yoritish orqali jiddiy saboq beradi,mustaqiligimizni
e’zozlashga,shukronalaraytishgachorlaydi.Shujihatlaribilanushbuasar
kataahamiyatgamolikdir.
1.Buxoroningso‘ngixonibo‘lmishAbulfayzxonaqliqorisligiva
qobiliyatsizligitufaylishaxvoniyhirslargamoyilbo‘lib,chiroyliqiz-juvonlar
bilan ulfatchilik qilishga ishtiyoqmand edi.Sharob ichib,musiqa
tinglamoqdan boshqa mashg’ulotiyo’q edi.Shu bois davlatishlari
muqarrarravishdaizdanchiqdi,shariatqonunlaririoyasizqoldi.
AbulfayzxonRahimxonning¹ otasi,Xudoyorotaliqningo’g’li–Hakim otaliq² mang’itningqo’larigadavlatidoratizgininitopshirib,o’ziaysh-ishratdan bo’shamay qoldi.Aynishu paytda Nodirshoh maydonga

3

chiqib,Movorounnahrnizabtetishniyatida1155(milodiy1742-43) yilda Jayhun suyidan o’tib,Buxoroga tahdidli bir maktub yo’laydi.Abulfayzxondannorizo bo’libyurganHakim-otaliq qachondir qatlgaduchorbo’lishidanqo’rqib,qulaypaytpoylabyurardi.Nodirshohning tashrifi otaliqqa Olohning inoyatidek tuyulib,shohga takaluf va mamnuniyatbitilmish xatyuboradi.Xatdauninghukm-ufarmoyishiga itoatetishgahozir-u nozirekanliginibildirib,o’zfarzandiRahimbiyni sovg’a-salomlaryo’lab,shohningo’ziniBuxorosarichorlaydi.
Nodirshoh Rahimbiybilan birga Chahorbakrdegan joyga kelib o’rnashadi.Ushbu vaqtda Abulfayzxon jang qilishga ham,qarshilik

¹MuhammadRahimbiy(1753-1758-yilardahukmronlikqilgan)-Buxoroxonligimang’itlarsulolasining birinchihukmdori.
²MuhammadHakimbiy-otaliq(vafoti1743-yil)-Abulfayzxondavridahokimiyatniamaldaboshqargan kishi

³AslidaNodirshohMovorounnahrni1740-yildafathetgan.

ko’rsatishga ham qodir emasdi.Shu bois,Hakim-otaliq maslahatiga ko’nib,Nodirshohhuzurigatashrif buyuradihamdauninghukmigazid bormasliginibildiradi.Nodirshohungailtifotko’rsatib,Abulfayzxonbilan qarindoshlikrishtalarinibog’laydi.Shundanso’ngNodirshohvaRahimbiy qaytishadi.Oradan yilar o’tib,kataqo’rg’onlik Ibodulabiy-xitoy Abulfayzxongaqarshiurushochadi.Shunda,Nodirshohisyonnibostirish uchun Rahimbiynijo’natadi.Uisyonnitinchitib,ortigaqaytadi.Buoradau Nodirshohning ishonchini qozonib bo’lgan edi.Shu tariqa kishilar Rahimbiydan cho’chiydigan,u bilan hisoblashadigan bo’ldilar.Rahimbiy davlatga shundayxizmatlarqilganidan keyin Buxoroga kirib bordi.U qizilboshlarniFathobodgajoylashtirdi.Davlatnio’zqo’ligaolibmamlakatni boshqaribboshladi.Ba’zikataamirlarvadarborningobro’lig’ulomlarini bitishuv to’riga ilintirib,o’zi bilan kelishib ish ko’rishga majbur etdi.Rahimbiy Abulfayzxonni Mir Arab madrasasi hujrasida qatl etiradi.Shundan so’ng marhum xonning to’qqiz yasharlik farzandi Abdulmo’minxonni1156(1743-44)yilda⁴ taxtgao’tqazdi.Uo’zinixonning noibivamuqarribidebe’lonqildivabarcha davlatishlarinio’zqo’liga oldi.Nodirshoh tomonidan Abulfayzxonniqo’riqlash uchun yuborilgan qizilboshlaramirlaribuvoqealardanxabardorbo’lib,Rahimbiydano’ch olishniyatidaBuxoroniqamalqiladi.XuddishuvaqtdaNodirshohning vafotihaqidaxabarkeladihamdaularo’zyurtlarigaqaytibketishadi.
Buvoealardanbiryilo’tibqiziningqutqusibilanAbdulmo’minham Rahimbiytomonidano’ldirtiriladi.Taxtgamarhum Abulfayzxonninghali beshikda yotgan kenja farzandiUbaydula⁵ o’tqaziladi.Ko’p o’tmay

Rahimbiybuniham yo’q qilib,yakkahokimlikniqo’ligaoladi.Rahimxon
1157(milodiy1744-1745)yildataxtgao’tiradi.Uengqudratliamirlarning
har qaysisiga mehribonchilik ko’rgizib,ularniyuqorimansablar va

⁴AslidaAbdulmo’minxinningtaxtgao’tirganyili1747-yildir

⁵UbaydulaxonaslidaShoxtemursultonXorazmiyo’g’libo’lib,ashtarxoniylargamansubemas.

qimmatbahosovg’alarbilansiyladi.ammou1162(1748-49)yildavafot etdi.Rahimxonning hukmronlik davrio’n bir yil-u ikkioy davom qildi,shulardanikkiyil-uuchoy-uo’nbeshkuntaxtdao’tirib,xondeb yuritildi.Rahimxonmard,saxiy,tabiatanoliyjanobvasaxovatpeshashaxs edi.Uo’zgalargamuruvvatko’rgizib,ularniturfatuhfalarbilansiylab,o’ziga romqilib,xonlikunvonigaerishgandi.
Xonlik taxtiga Rahimxondan keyin amirlar o’zaro til biriktirib,Doniyolbiy-otaliqni ko’tarishadi.Amir Doniyolbiy amirlar,amaldorlar,ko’chmanchi urug’ beklari irodasiga bo’ysunib,1163(1749-50)yilda taxtmerosxo’risifatida Rahimxonning nabirasiFozilto’ranihaliyosh bolaligiga qaramay,unixonlik taxtiga o’tqazdi,o’ziesahokimimutlaqunvonigaerishib,butunyuqoridavlatni kuchliqo’larigaolib,mamlakatniqat’iyatkorlikbilanidoraetaboshladi.


2.AmirDoniyolbudunyonitarketgach,vorisitaxtto’g’risidagiqonun -qoidalarga binoan 1199(1784-85)yilda muazzam sha’bon oyining birinchikunidabaobro’amirlarvaqabilalarxohish-irodasigabinoanulug’ amirning farzandiShohmurod hukmdorliktaxtigao’tirib,otasigavoris bo’ldi.Udavlatustidanyangichanazorato’rnatdi.
AmiriMa’sumvag’oziynominiolmishamirShohmurododil,haqgo’y hukmdoredi.Uningamirligidavridabarchabid’atlarbekoretilib,sunnati Rasulyanakuchgakiradi.U shariatnikengmiqyosdayoyib,o’zholiga tashlabqo’yilganvaqflarniqaytatikladi,masjid-umadrasalarnita’mir etirdi,qadamjoiavliyolarniobodqildi.Mamlakatdamosuvobo’layozgan shon-shukuhniyanatiklab,davlatgafayz-uchiroyatoetdi.

Umripoyonigayetib,o’lim oniyaqinqolgach,uamiriSaiddebnom olmishamirHaydarnitaxtvorisidebe’lonetib,1216(1801-1802)yilda

6

dunyoyifoniynitark qildi. Uning hukmfarmoligio’tiz yildavom etib,muborakyoshioltmishikkigayetganedi.
AmirHaydarsaxovatpesha,olimvaodilpodshoedi.Barchailmlardan yetarlichaxabardorbo’lib,ilm ilashug’ulanganpaytlarda,koridavlatila bandligigaqaramay,ilmiilohiyotnio’rganmoqchibo’lgantolib-ulilmlarga saboqberarvashogirdlariningdavrasimingkishidankam bo’lmasdi.U 1216(1801-1802)yilda,otasining o’limidan so’ng taxtga o’tiradi.Hukmronlikdavridamuqaddasislomshariatikengtarqalib,zulm-u zo’ravonlikbarhamtopdi,kishilartinch-xotirjamyashayboshladilar.
Yigirmaoltiyilhukmronlikqilgandanso’ngubetobbo’lib,zaiflik
to’shagigayotibqoldi.Dardikuchayib,hayotdanumidiuzilgach,oliymaqom
mansabdorlarniqoshigachorlab,o’g’liamirHusaynnio’zvorisietibtayin
qildi.AmirHusaynuningkatao’g’liedi.UraiyatgaamirHusayngaitoat
etishnivasiaytetib,bebaqodunyodanko’zyumdi.Mazkurxonningdafn marosimio’tkazilib,qabrgaqo’yilgandankeyinamirHusaynxonliktaxtida otasiningvorisibo’libqoldi.Ikkioy-uyigirmakunhukmronlikqilib,uham o’tkinchiolamnitarketib,xonliktaxtibilanvidolashdi.
3.ShupaytdaamirHaydarningo’g’liamirUmarxon⁷ Karmanada hokimedi.BahodirxonlaqabliamirNasrulohesaQarshiniidoraetardi.Ular tengdosh edilar.Biroq,Bahodirxon dovyurak va jangari muborizi din,Umarxonesabekorchilikvabeg’amlikkaberilganishratparastbirodam edi.ko’pchilik Buxoro amirlariqo’rs-qo’poligivajidan Bahodirxondan cho’chiredilar.UlarKarmanadanUmarxonniolibkelib,uniunihukmdorlik taxtigao’tqazdilar.
AmirNasrulohbu xabarnieshitib,hujumga shaylangan ilonday buralib,Nasaf,Samarqandva Miyonqolda turgan lashkarlarbilan birga

⁶AmirHaydarhukmronlikyilari-1801-1826.

⁷AmirUmarxon-1826-yiltaxtgachiqib,xuddishuyiliNasrulobuyrug’ibilano’ldirilgan.

Buxorosariyo’loldi.U yetmishkunmobaynidashaharniqamalqilib turdi.AhliBuxoromushkulahvoldaqolib,junbushgakeldi.amirHaydarning vaziri Muhammad Hakim qushbegi amir Nasruloh bilan til biriktirib,boshqaamirlargabirog’izham masalahatsolmay,darvozalarni ochib,amir Nasrulohnishaharga kiritdiva xonlikniuning qo’liga topshirdi.ShubilanuamirNasrulohhukmronligidavridabuxizmatlari uchun rahmateshitishga haqliedi,ammo xizmatlarievaziga olgan mukofotishubo’ldiki,uniqatletishdi,ya’niyaxshiishiuchunkalasini uzdilar.Shundayqilib,amirNasrulohshaharniegalab,arkkakiribbordi.
Hakim-u hukamolarning eng odilibo’lmish MavlaviySharifxoji Umarxongahomiylikqilib,Bahodirxondanuningbirqoshiqqoniniso’rab oldi-da,arkdanchiqarib,Farg’onagajo’natibyubordi.UmarxonBuxorodan chiqibketgandanso’ngamirNasrulohtarafdorlariUmarxonningQo’qon xonligisariyo’lolganliginima’qultopmay,unibiryoqlikqilishgabel bog’ladilar.Bahodirxon uning ketidan Xayrulobek ismli ovonni yuborib,Umarxonniyo’qqilishnibuyurdi.UmarxonQo’qongayetibolganbir paytdaXayrulobekhamuyergaborib,o’shatundayoqUmarxonniboshini tanidanjudoqildi.
Xulas,Buxoro uzra hukmronlik asosiBahodirxon qo’liga o’tib,u taxtgao’tirdi.Umehr-ushafqatnimaliginibilmaydiganhukmdoredi,davlat ishlarida hech kim bilan hisoblashmasdi.U shariat qonunlarini bajarishga,harom-harish ishlarga yo’lqo’ymaslikka tirisharva hech kimningmaslahatigaquloqsolmasdi.
1255(1839-56) yilda Nasruloh Qo’qonga lashkar bilan borib,Muhammad Alixonniqatletiradiva Qo’qonniegalaydi.Keyin qo’shinniShahrisabzsariboshlabbordi,ammounifaqat1272(1855-56) yilgakelib yigirmayilmobaynidao’tizikkimartayurish qilgandan keyinginaqo’lgakiritaoldi.

Nihoyat,Shahrisabzham fathetilgach,uo’zhukmronliginingoxirgi davridaxatoengqudratliamirlargahechbirahamiyatbermaydigan,ular sha’ninidoim yergauradiganbo’libqolganedi.Arzimaganaybiuchun viloyatlarninghokimlarinilavozimidanchetlashtirar,ularningmol-mulkini musodaraqilar,ularo’rnigaesabozoriavomgamansubkishilarnitayinlab qo’yaredi.Nasrulohurug’vaqabilabeklario’zqabilalarihomiyligiva madadidanfoydalanibvamengaqaysarlikqilib,itoatetmayqo’yadi,nodon a’vom bilan zotibetayin g’ulomlaresa astoydilbo’ysunib-itoatda bo’lib,menga halol xizmat qiladi,deb o’ylab qisqa bir muddatda sermulohazavakeraklikishilarniishdanbo’shatib,ularo’rnigapast tabaqadanchiqqanodamlarnitayinlardi. Ayrim ko’pni ko’rgan qariyalarBuxorodavlatiinqirozgauchraydigansananimazkurxonning taxtgao’tigankunidanboshlabhisoblayboshlaydilarki,pirovardoqibatda xuddishundaybo’libchiqdi.AmirBahodirxono’tizbeshyilhukmronlik qilib,1277(1860-61)yildafoniydunyodanintiqomdunyosigasafarqildi.

4.AmirNasrulohningamirMuzaffardan⁸ bo’lakerfarzandiyo’q edi.Amirlar,ruhoniylarvamamlakatashroflarihozirunozirbo’lishib,zo’r ishtiyoq bilan amir Muzaffarni Karmanadan olib kelib,padari buzrukvorining o’rniga hukmdorlik taxtiga o’tqazib,belariga xizmat belbog’inibog’ladilar.AmirMuzaffaro’zhukmronliginingavvalidaadolatni o’zbayrog’iqilib,saxovatto’niniyelkasigatashlaganedi.U maqtovga sazovorishlarqilib,yaxshihukmdorekanligininamoyishetdi.
Oradanbirnechayilo’tib,xazinaoltingato’ldi,saltanatdabirorbirtaxt da’vogari qolmadi.Hisori Shodmondan tortib,to Darvoza,Ko’lobu Baljuvongaqadaruningmulkigaaylandi.Buxoroamirligigatengkeladigan Qo’qonxonligio’zbek,mang’itotlariningtuyoqlariostidatoptalib,halitug’ yoyilmasidanilgariyoqxonlikhududiQashqardovonigachaqo’shibolindi

⁸AmirMuzaffar-hukmronlikyilari-1860-1885.

vashundauningboshidamanmanlikvakalondimog’likzog’iinquribbola ochdi.Zo’ravonlikvaadolatsizlikbobidauotasidanhamoshibtushdi.
Xuddishu paytda generalKaufman⁹ boshchiligidagiqo’shin
mamlakatnibosibolishvaqularniozodetishuchunQo’qondavlati
sarhadlaridapaydobo’ldi.Buqo’shinAvliyootanizo’rlikbilanegalab,u

10
yerdanToshkentsariyo’loldivaShoshniqamaletdi. Toshkentamirlari vabarchaaholisinasroniylargaqarshilikko’rsatishgavajangqilishgaahd qilishdi.UlaramirMuzaffardanyordamso’rab,butunxalqiBuxoronioyoqqa turg’izishniiltimosetib,ojizonamaktubyo’ladilar.Aynishupaytdaamir Muzaffarislomlashkarigamadadberishnimo’ljalab,ko’psonlilashkarlari hamdao’t-olovotuvchizambaraklaribilanyo’lgachiqibXo’jandgayetib keldi.


Shuasnodanasroniylarqo’shinizo’rberib,Shoshniqamalqilishga kirishdi,qo’rg’onnigiraylanao’rab olib,uning kuliniko’kkasoviruvchi to’plardanqizg’ino’tochdi.AhliToshkandkuchlio’q yomg’iriostida ezilib,ortiqchaqarshilikko’rsatolmay,maktubvaog’zakixabarlarorqali Amir Muzaffardan shikastnafaslik ila har qancha madad so’ramasinlar,baribirsay-harakatlaribekorketardi,amirBuxorolashkariga yo’lga chiqish borasida amrqilmasdi.Toshkentaholisibuxoroliklar madadidanko’ngilariniuzib,birqoshiqqonlariqolgungaqadarhimoyada turishgaahd-upaymonetib,qo’rg’on muhofazasidasobitvamustahkam turdilar.AhliToshkand amirMuzaffardanyordam so’rab,harqanchaqo’l qovushtirib va yukinib maktublar yo’lamasinlar,hech bir natija bermadi.Aksincha,amir ko’p sonli lashkari va gumburlovchi to’p-to’fanglaribilanXo’janddanchiqib,Qo’qonsariyo’loldi.AmirMuzaffar BuxorolashkaribilanQo’qonningKonibodommavzeyigayetibborganbir

⁹Aslida-generalChernyayev.KaufmanTurkistongeneral-gubernatorietib1867-yildatayinlangan.

¹⁰Toshkentnibosibolishharakatlarito1865-yil25-maykunigaqadardavometgan.

paytda,nasroniylarqo’shiniToshkentnizabtetib,fuqarolarniqilichdan o’tkazib,shaharniegalabolibbo’lgandi.
AmirMuzaffarQo’qondaoltmishkunturibQo’qonatroflarigatalay dastalashkarniyuborib,ko’chmanchiaholinitala-talaetdi.
Shuasnodagubernatornasroniylarqo’shinibilabToshkentniunga qarshlimavzelarbilano’zmulkigaqo’shiboldi.
Qo’qon shahrida amirning mehmondorchiligiikkioyga dovur cho’zilib ketishiboisidan mang’it lashkarlarining zulmi-zo’ravonligi oqibatidabuviloyataholisining peshonasidevorgaborib tekkach,bu ahvoldanqutilishchoralariniizlashgatushdilar.MulaAlimqulningqirg’iz lashkaribilanQo’qonsarikelayotganidanxabartopganamirBuxorosari otlandi.


AmirSamarqandga yetib kelganida gubernatorKaufman unga do’stlik izhor etib,Toshkentning fath etilganligi to’g’risida xabar

11

qilib,ChahorLaylito’raorqalixatyo’laydi. Elchigaxonahozirlab,qonuni davlati madaniyatga ko’ra xurmat-ehtirom ko’rsatish harakatida bo’ladilar.Ammoko’po’tmaykaltafahm,mutaassib,niyatibuzuq,badxulq
g’ulomlarqutqusivagij-gijlashibilano’riselchisinihibsgaolib,Rusiyaga
nisbatan g’ijinishu adovatizhoretib,qarshilik ko’rsatishnishiorqilib
muhorabagahozirlikko’raboshlaydilar.
12

5.Buxororaisi EshonBaqoxojaSadrislomgajonkuyarligiva
jo’shqintabiatligiboisidannasroniylarbilando’stonarishtalaro’rnatilishini
asloma’qulko’rmashamdaulargaqarshig’azovotboshlashgaastoydil
intilaredi.Ayrim mutaassibtolibulilmlarham mazkurbalandmaqom
shaxsgaqo’shilib,bu ishga boshqalarniqo’zg’ab turaredi.Shu tariqa

¹¹BuxatChernyayevtomonidanyuborilgan.

¹²Rais-Buxoroxonligidashariatgarioyaetilishiustidannazoratqilib,unibuzuvchilargajazoberuvchi maxsuslavozim

barcha mulalarbosh ko’tarib,jihod e’lon qildilar.Mulalar-u jihodning boshqa ishtirokchilaridan iboratbehisob to’da Registon qarshisiga kelib,arkka qarab yugurdilar,”Al-jihod! Al-jihod!”deb,shovqin-suron ko’tardilar.Amir Muzaffar bu g’alayonni tinchitishga harakat qilib ko’rdi,ammouddalayolmadi.Oxiroqibatamiryurishgachiqishgamajbur bo’ladi.Upayshanbakuniko’psonlilashkarihamdag’oziylarbilanyo’lga chiqibO’ratepayaqinidagiMaydayulg’unmavzeyidaqo’nimtopadi.
13

General Kaufman bu voqea xabarini eshitib,Chernyayev qo’mondonligiostida qo’shin safarbarqiladi.Nasroniylarning arzimas hurujioqibatida g’oziylarbarcha qurol-yarog’,mol-mulklarinitashlab qochishadi.Chorasiz qolgan amir Muzaffar Jizzaxga qarab yo’l oladi.Nasroniylaresag’oziylarhamdamang’itlashkaridanqolganmol-mulk va qurol-yarog’larga ega chiqishadi.Ushbu hodisa tarixda “Maydayulg’unvoqeasi”debnomoldi.
Maydayulg’unvoqeasidanso’ngmulalarningaksariyatiSamarqand madrasalarigayig’ilib,raiyatnijihodsarigij-gijlab,ig’votarqatibturardi.Shu vaqtlardaruselchisiozodetilib,sulhmuzokaralariborardi.Samarqand hokimiSheraliinoq vaqoziMahmuddomlaularnitinchitishuchun mashhurshaxslarbo’lmish,AvliyoxojauroqAxroriy,Samarqandoqsoqoli Mo’minbek to’qsabo va Rahmatilo xoja uroqnijo’natishadi.Ularbu voqealarni nasroniylar qulog’iga yetib borishidan qo’rqishardi.Ammo,mulalar tomonidan ushbu shaxslarning ayrimlari kaltaklanibyaradorqilinadi,ayrimlariniesaqatletishadi.Shundanso’ng Sherali-inoq amirlashkarlar Mula Muhammadibiy va Zaynalbiyni jo’natadi.Amirlashkarlarmulalargavoqeanitinchyo’lbilanhalqilishni taklif qilishadi,ammo mulalar ularning gaplariga kirmay,toshbo’ron qilishadi.Darg’azabbo’lganlashkarTilakorimadrasasiniqurshabolib

¹³Aslidarusqo’shinlariJizzaxgabirinchimarta1866-yildahujumqilishgan.

mulalarnibirmabiro’qqatutishadi.Xulas,islompaydobo’lganidanberi,to shupaytgachaahlimusulmonorasidahechbiruchramaganvoqeasodir bo’lganedi.
Bu qabihona voqealar oqibatida tartibsizlik kuchayib,davlat zaiflashib,g’animlarshundayzo’raydiki,davlatinqirozivato’ntaruvigaxos alomatlarkunmakunyuzko’rsataboshladi.

6. 
   Ahliislom olamidagiadovat-u boshboshdoqliknivujudga keltiruvchivoqeahodisalaraxborotiruslarqulog’igayetibborgach,ular Samarqand shohidi(amirbo’lsa kerak)bilan muzokara qilishniistab qoldilar.NajmiddinxojaMirasadruslarhuzurigatutibturilganChahor Laylini olib ketdi.Bundan sulh tuzish uchun bahona sifatida foydalanmoqchiedi.Biroq,sulhvabitishuvgaerishishyo’lidaharqancha harakatqilinmasin,hechbirinatijabermadi.
   

ShuasnodaSherali-inoqzulmidanham davlatpanohningo’zholi ahvolarigae’tiborsizligisababidanko’pjabrchekkanSamarqandaholisi Samarqandtarafidanrussarkardasinomigabirmaktubyetibkeladi,xatda ularrussarkardasiniSamarqandnifathetishgaundaganedilar.General Kaufmanbunitangrininginoyatidebbilib,Samarqandnizabtetishgaahd-u paymon tuzib,qurolangan qo’shini bilan G’ishtko’prik sari otlandi.Mirasadniesajavobbilanqoniqtirib,o’zigarom etdiva“g’isht qolipdanko’chgach,oh-vohchikora!”qabilidagapuqtirib,ijozatberdi.
Nasroniylarqo’shiniG’ishtko’prikka yetib kelishibilanoq,o’zbek qo’shiniqochaboshladi.Kavshudxontakinboshliqturkmanyigitlatio’z jonlarinisaqlabqolishilinjida,ko’zlariganimako’rinsatalabBuxorosari qocha boshladilar.Bu voqea o’zbek lashkarining ruhini tushirib,parokandalikkasababbo’ldi.O’zbeklashkariOqtepamavzeyiga kelib to’xtadi.Nasroniy qo’shiniSamarqand hujumiga hozirlik ko’ra

boshladi.

KunlardanbirkunvazirShukurbiy-inoqchodirdabarchao’zbekamir vamulozimlarimashvaratqilib,nasroniylarbilanurushvasulhmasalasida fikr-mulohazaqilardilar.Undaharkim o’zbilim saviyasigaqarabfikr bildirdi.Ayrimlarsulh,ayrimlaresaurushtarafdoribo’ldilar.Ko’pniko’rgan, tajribaliRahmonqulbiy-parvonachiesasulhtarafdoribo’libchiqdi.Uning fikrlaribarchaulamolargama’qultushdi.Ammoayrimmutaassibulamolar sababungingfikritasdiqlanmadi.
Samarqanddagig’ulg’ulalar,ularningyozishmalarivanasroniylarga bo’ysunish va’dalari ma’lum bo’lgach,lashkar ham junbushga keldi.Hukumat vakilari Mirasadni yana muzokara uchun yubordilar.GubernatorMirasadga“Biz,nasroniyalar,urusharafasidao’zaro kelishib,qarorningtasdiqlanganidanso’ngjangabelbog’ladik”,-debjavob qaytaribdi.Gubernatorqo’shinnijanggahozirlashnibuyurdi.
Nasroniylarqo’shiniG’ishtko’prikdapaydo bo’lishibilan Buxoro lashkari sarosimaga tushib,chekina boshladilar.Nasroniylar qo’shini Cho’ponotatepaligiqarshisidarudiZarafshonsuyigayaqinlashdi.Shu paytdaCho’ponotatepaligidayuzmingdanziyodsipohvaraiyatichidan chiqqang’oziylarjanggahozirlanibturaredi.HojiRumiyningto’rtmingdan ziyodsarbozlardastasivaUsmonnasroniydastalariham boredi.Ular tepalikdaturib,o’tpurkovchivauzoqqao’totuvchito’plarninasroniylarga to’g’rilab amirlashkar buyrug’ini kutar edilar.G’oziylar o’zlarini erkin,hotirjam tutar edilar.Chunki daryoning suvi ko’pligi sababli nasroniylarqo’shinisuvdankechibo’tolmaydideb,dadiledilar.Shupaytda nasroniylarsarkardasilashkargadaryonikechibo’tishnibuyuradi.Nasroniy askarlariqo’laridamiltiqnibalandtutib,daryonikechibo’tadilar.Hojiva Usmonboshliqlashkarsarbozlariham dushmangamardonavorqarshilik ko’rsatdi.Tepalikda turgan amirlar-u lashkarlar,ilgarigidek qurol-

aslahalarini,mol-holarinitashlabqochibqoldilar.

Kataqo’rg’onnimuhofazaetishuchunChag’noqmavzeyigalashkar qo’ydilar.Kataqo’rg’ondanbirfarsaxmasofadagiZirabuloqmavzeyidaqo’r to’qib,uyerdabarchag’oziylarni,behisoblashkar-uog’zidao’tpurkovchi to’plarnijoylashtirdilar.Shuningdek,uyergajasuryigitlarorasidansaralab olinganto’rtmingnafarnavqiron,mohirsarbozlarbilanbirgaHojiRumiy vaUsmonto’qsabonasroniyniyuborishdi.
Shu asnoda,nasroniylar Kataqo’rg’onga yaqinlashdi.O’zbek bahodirlaridan ba’zilari qochib,ayrimlari esa g’orlarning burchak-burchaklarigakiribyashirinishnio’zlarigaepko’rdilar.Umarbek-dodho soni yuzga ham yetar-yetmas oz sonli shogirdlari bilan jang boshladi.Biroq,Kataqo’rg’onnitarketib,Zirabuloqtomonyurishgamajbur bo’lib,uyerdalashkarBuxorolashkarigaqo’shildi.Gubernatorrusqo’shini bilanborib,Kataqo’rg’onvaPanjshanbaniegaladi.
Janobioliylari(amir)sulhilinjidagubernatorgamaktubyo’lab,vakil yubordi.U ham sulh tarafdori edi.Janobi oliylari vakilni jo’natib,Karmanadan chiqdiva Buxoroga yo’lolib,saltanatpoytaxtida o’rinlashdi.Gubernator Shirinxotunko’priginichegaraqilib,sulhbitimi tuzib,bitim vasulhgaroviniaqoididinbilantasdiqlab,harikkidavlat-Buxoro davlatiham nasroniy davlatio’rtasida do’stona munosabat o’rnatdi.Ushbusulh 1283(1866-67)yildatuzildi.(Aslida-1868yilda-tarj.).


7.1302(1884-85)yilda¹⁴ ruspodshosiAleksandNekolayevich
vafotetdi,uningqazoqilganihamdao’g’liAleksandrovichtaxtgao’tirgani
xabariamirningnurafshonqulog’igayetdi.Janobioliylario’zinitojkiydirish
bayramigataklifqilibqolishlarimumkindebo’ylab,buningoldiniolmoqchi

¹⁴AleksandrI1881-yildavafotetgan,o’rnigaAleksandrIo’tirgan.

bo’ldivamasalanihaletishuchunsaidMirAbdulahadnitaxtvorisi unvonigasazovoretdivaAleksandrInitaxtgao’ltirishmunosabatibilan unga tabrik xati yozib,ta’ziya izhor qilib,Abdulahadni Moskvaga jo’natdi.Abdulahaduyergaborib,tojkiyishtantanalaridaqatnashib,qaytib keldi.ShundankeyinsafaroyidaamirMuzaffarolamdanko’zyumgan edi.Abdulahadotasio’rnigataxtgaegalikqildi.
Qudratliamir1303(1885-86)yildao’zshuhratliotasiningo’rniga Buxoroamirligitaxtigao’tirib,hukmronlikqilaboshladi.Uvaqtiningko’p qismini Buxoroda,arkda,Shirbudin,Heri va Sitorai Mohi Xossa chorbog’laridao’tkazadi.Uba’zanxaloyiqarzinitekshirishuchunQarshiva Shahrisabzgasafarqilibturardi.Navkarlar,turlixilmansabdorlarDarvoza vaKo’lobgaqadaruzoq-uzoqmulklarninghokimlarioliyuzangiyoniga kelib,shoxona muruvvatlarga sazovor bo’lib,ortlariga qaytib ketar edilar.Oradano’nyilo’tibamirdaf’atanBuxoronitarketib,Karmananio’z poytaxtigaaylantirdi.Buxorodaqolganbesh-oltinavkarmushkulahvolga tushib,qisildi,tutqunlikdakunkechirib,amirilamuloqotisharafiyahamda o’tgan kunlarqaytib kelishiniorzu qilib yashab,qazoyiqadarsari borardilar.Manashuuch-to’rtnafarnavkarolamdano’tgandankeyin,na ChingizyasoqlaridanvanaTemuriyo’zbekqo’shinidanasarqoladi.
Shundanso’ngamirlikningbutunhoyuhashamibesh-oltisarboz
dastasidan iborat bo’lib,bularning aksariyati o’g’ri,qimorboz,piyonistadir.Maxsuskavkazchaqo’shinningtuzilishiyangi birixtirobo’lidiki,unga“foujriqobivaxossa”debnomberdilar.Sarbozlarga turfaxilrango-rangharbiychakiyimkiydiribqo’yishadi.Hammayerda,har birviloyatda,qayerda bo’lmasin,birorbiro’g’ri-qaroqchiqo’lga tushib qolsa,o’shanidorgaosisho’rniga,qo’ligamiltiqvayarog’berib,mazkur qo’shinningsarbozlariqatorigaqo’shishardi,chunkiqo’shintala-talasiz bo’lmaydi.

Xulosa

Aslida,Buxoro davlatining inqiroziamirNasrulo taxtgachiqqan davrdayoqzuhurbo’lgandir.Buningengbirlamchisababi-amiro’rnatgan tartibda,ya’nirazil-jirkanch odamlarga homiylik munosib-muhataram kishilarnioyoqostiqilishdaniborattartibdadir.Mazkurbadbaxttartib-qonunlarko’chatiamirMuzaffarningsug’orib,parvarishetibturishitufayli ildizotib,mevatugdi.Abdulahaddavridaesaudaraxtmevaberib,soyasi quyuqlashib,ushbutartiblarodatiybirholgaaylanibulgurdi.
Mazkuramirzamonigakelibqudratlieldoramirlardanbirontasi qolmadi,lozim darajadatarbiyako’rgantaqdirdapadariningo’rninibosa oladigan vorislari esa e’tibordan qolib,ba’zilari yolanma korgar bo’ldi,boshqalariyerhaydab,shudgoretdi,yanabirlariqishloqma-qishloq kezibyurib,tilanchilikqildi.
Jamiyat orasidagi zoti betayin olchoqlaru ochko’z-badahloq kimsalaresaulargamarhamatumuruvvatvahomiylikko’rgizganligitufayli birko’pobro’-e’tiborinoyatuyuqorimansab-lavozimlargavabundanham oliyroq ne’matlarga erishdilar.Nimaga qo’l uzatsalar shunga ega chiqdilar.Ayniqsa,jirkanchshialar-ilgarigizamonlardaboshqalargatobeva shumamalakatfuqarolarixizmatidabo’lgankimsalar-endilikdashunday birhukmronlik-zo’ravonlikpoyasigachiqib oldilarki,bundan oliyrog’ini tasavvuretibhambo’lmaydi.
Amirkuchlidushmanbo’lmishruslargaqaram bo’libqolganidan so’ng,shialarninghokimligivamushtumzo’rligihaddanoshdi.Ishshunga boribtaqaldiki,amirBuxoroniesigaolmayqo’ydivaoqibatdahokimiyat tizginlaribegonakimsalarningkuchli-qatiqqo’larigao’tibketdivabular ko’ngilariganimakelsa,shuniqildilar.Mualifyanashunihamqo’shimcha qilib aytadiki,o’lkada ahilik,birlik yo’qligi,qo’shin boshliqlarining

layoqatsizligi,ba’ziamirlarningo’zvaqtinidavlatishlaridanko’raziyofat-u tantanalarga,ko’ngilxushliklarga bag’ishlagani,davlat amaldorlarining ikkiyuzlamachiligi,mutaassibligi,davlatda amir tomonidan o’z vaqtida yetarliislohotlarningqilinmaganligi,mahaliyboshliqlarningmustaqilikka intilishi,markaziy hokimiyatga bo’ysunmaslik harakatlari,mamlakat kelajagigaichdanzarbaberganqo’zg’olonlarningo’zvaqtidabartaraf etilmaganligi,qo’shinningmoddiyvatexnikkamchiliklarivaboshqalar oqibatidatutqunlikkayuztutganioqibatidaistibdod,zulmostidaqoldi,deya xulosachiqaradi.Yurttaqdirihaqidagiachchiqo’ylar,alamlinidolardan iboratbo’lgan bu haqqoniyasarbizga qorong’u tarixmanzaralarini yoritishda katagina saboq berdi,qo’lga kiritilgan mustaqiligimizni e’zozlashga,uniharqandaytashqitajovuzlardanhimoyaqilishuchun chaqiriqbo’ldi.