O’zbekstan Respublikası joqarı ha’m orta arnawlı ta’lim uazirligi
PAVLOV FİZİOLOGİYaSININ’ TİYKARG’I PRİNTsİPLERİ
Download 0.74 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- II – Bap: QOZIW FİZİOLOGİYaSI . Reje
- 1. Qozıw - titirkeniwge juwap reaktsiyası ekenligi xaqqında.
- 2. Qozıwshılıq ha’m qozıw.
- 3. Titirkendiriwshiler ha’m olardın’ ta’sir etiw ku’shine baylanıslı klassifikatsiyası.
- 4. Tkanlardag’ı bioelektrik qubılıs. Tınısh ha’m ha’rekettegi potentsial.
- 5. Refrakternost labilnost ha’m funktsionallıq ha’reketshen’lik tu’sinikleri.
- 6. N. E. Vvedenskiydin’ parabioz ta’liymatı.
- 2. Bulshıq ettin’ qısqarıw mezanizimi.
|
PAVLOV FİZİOLOGİYaSININ’ TİYKARG’I PRİNTsİPLERİ; Organizm – bir pu’tin sistema; Organizm ha’m ortalıq birligi; Nervizm printsipi; Tiri organizm bir pu’tin sistema bolıp esaplanadı. Bul bir pu’tin sistemanı payda etiwshi kletkalar, tkanlar, organlar ha’m fiziologiyalıq sistemalar bir-biri menen iykemlesken tu’rde baylanıslı bolıp tabıladı. Sonlıqtan organizmnin’ qa’legen xızmeti o’z-o’zinen retleniwshilik mu’mkinshiligine iye boladı. Organizm tirishiligi tek g’ana onın’ u’zliksiz qorshag’an ortalıg’ı menen bolg’an baylanısında iske asadı. Sebebi organizm o’zin qorshag’an ortalıqtan o’zine kerekli barlıq zatlardı aladı. Mısalı: awqatlıq zatlar, kislorod, h. t. b. ha’m og’an o’zine zat almasıw protsessinin’ aqırg’ı organizmge sin’begen metabilit zıyanlı bolg’an zatlardı bo’lip shıg’aradı. Organizmnin’ ortalıq penen bolg’an baylanısı a’piwayı ha’m quramalı baylanıslarg’a bo’linedi. A’piwayı baylanıslar tuwma refleksler tiykarında alıp barılsa, quramalı baylanıslar organizmnin’ jeke tirishilik iskerligine ortalıq penen bolg’an baylanısında payda bolg’an sha’rtli refleksler tiykarında alınıp barıladı. Adam organizmi jeke tirishilik iskerliginde ta’biyiy ortalıq penen baylanıs du’zip qoymastan, ol sotsiallıq ortalıq penen de baylanıs du’zedi. Organizmnin’ sotsial ortalıq penen baylanısında (ja’miyet) en’ a’hmiyetli rolde ekinshi signal sisteması dep atalıwshı yag’nıy oylaw, so’z so’ylew tiykarına ataladı. Nervizm printsipi - organizmnin’ bir pu’tinligi ha’m onın’ ortalıq penen bolg’an baylanısı tek g’ana nerv sistemasının’ iskerligi yag’nıy onın’ retleniwshilik xızmeti tiykarında iske asatug’ınlıg’ın da’lilleydi. Bunday retleniwshilik xizmet bas miy u’lken yarım sharlarının’ qabaq ha’m qabaq astı bo’limlerinin’ xızmetlerine baylanıslı iske asadı.
1. Fiziologiya ilimi neni izertleydi ha’m onın’ qanday izertlew usılları bar? 2. Eksperiment (opıt) ha’m baqlaw usılları bir-birinen ne menen parqlanadı? 3. İlimiy fiziologiyanın’ tiykarın salıwshı kim bolg’an? 4. Eksperimentallıq fiziologiyanın’ tiykarın salıwshı kim bolg’an? 5. İ. M. Sechenov, A. P. Pavlovlar fiziologiya iliminde qanday tarawlarda izertlew jumısların ju’rgizgen? 6. Joqarı nerv iskerligi fiziologiyasının’ rawajlanıwında İ. P. Pavlovtın’ miynetlerinin’ a’hmiyeti qanday? 7. XX-a’sirde fiziologiya ilimi qalay rawajlandı? 8. Pavlov fiziologiyasının’ tiykarg’ı printsipleri qanday? 9. Tiri organizmnin’ biologiyalıq sıpatlaması qanday? 10. Fiziologiyalıq funktsiya degenimiz ne? 11. Gomeostaz tu’sinigi degenimiz ne? Onın’ qanday a’hmiyeti bar? 12. Ne sebepli nervlik retleniw gumorallıq retleniwden joqarı turadı ha’m bular arasında qanday ayırmashılıq bar? 13. Funktsiyalıq sistema ta’liymatı kim ta’repinen do’retilgen ha’m bul qanday tu’sinik? 14. Organizmnin’ funktsionallıq sisteması qanday bo’limlerden turadı?
1. M. A. Ajibekov, T. B. Eshanov “Adam ha’m haywanlar fiziologiyası” I-II tom “Bilim” No’kis, 1998. 2. E. B. Babskiy, A. A. Zubkov, G. İ. Kositskiy, B. İ. Xodorov “Fiziologiya cheloveka” iz-vo “Meditsina” Moskva, 1966.
3. A. B. Kogan “Fiziologiya cheloveka i jivotnıx” I-II chast, Moskva “Vısshaya shkola” 1984. 4. A. D. Nozdrachev “Obshiy kurs fiziologii cheloveka i jivotnıx” v dvux chastyax, Moskva “Vısshaya shkola” 1991. 5. S. A. Georgieva i dr. “Fiziologiya” Moskva, “Meditsina” 1981. 4. A.T.Matchanov i dr. Fiziologiya krovoobrasheniya (fiziologiya sosudistoy sistemı). UzMU im. M.Ulugbeka. Tashkent 2004. 6. A.T.Matchanov va boshqolar. Ulg’ayish fiziologiyasi. UzMU im. M.Ulugbeka. Tashkent 2004.
8
Reje 1. Qozıw - titirkeniwge juwap reaktsiyası ekenligi xaqqında. 2. Qozıwshılıq ha’m qozıw. 3. Titirkendiriwshiler ha’m olardın’ ta’sir etiw ku’shine baylanıslı klassifikatsiyası. 4. Tkanlardag’ı bioelektrik qubılıs. Tınısh ha’m ha’rekettegi potentsial. 5. Refrakternost labilnost ha’m funktsionallıq ha’reketshen’lik tu’sinikleri. 6. N. E. Vvedenskiydin’ parabioz ta’liymatı.
ta’biyg’ıy titirkendirgishler, refrakterlik da’wir, labillik jag’day, funktsionallıq ha’reketshen’lik, parabioz.
Barlıq tiri kletkalar ha’m tkanlar ta’sir etiwshi faktorlardın’ ta’siri tiykarında fiziologiyalıq tınısh xalınan fiziologiyalıq aktiv jag’dayına o’tiw mu’mkinshiligine iye. Bul protsess nerv bulshıq et tkanındag’ı ju’da’ ku’shli ju’redi. Nerv ha’m bulshıq et tkanının’ fiziologiyalıq qa’siyeti: qozıwshılıq o’tkeriwshilik, refrakternost ha’m labilnost jag’dayları bolıp tabıladı. Bulshıq et tkanının’ tek o’zine ta’n bolg’an ja’ne bir qa’siyeti onın’ qısqarıwshılıg’ı bolıp tabıladı.
Qozıwshılıq degenimiz – tiri tkannın’ titirkendirgish ta’sirine baylanıslı fiziologyalıq qa’siyetin o’zgertip qozıw protsessin payda etip, juwap beriw reaktsiyası bolıp tabıladı. Qozıw degenimiz – bul tiri tkanda bolatug’ın aktiv fiziologiyalıq protsess, ol ta’sir etiwshi titirkendirgish tiykarında payda boladı, ne bir neshe ulıwmalıq belgilerge iye boladı. Qozıwdın’ ulıwma belgilerine -barlıq qozıwshı tkanlarga ha’m kletkalarg’a ta’n bolıp, o’zinde zat almasıw protsessin o’zgertiw, ha’r tu’rli energiya bag’darındag’ı energiya bo’lip shıg’arıw. Mısalı: elektr energiyası (biotok) jıllılıq energiyası h. t. b. Qozıwdın’ arnawlı belgilerine - mısalı bulshıq et tkanı ushın qısqarıw, ha’r qıylı bo’lip shıg’arıwshı bezler ushın suyıqlıq bo’lip shıg’arıw, nerv tkanı ushın nerv impulsin generatsiyalıq h. t. b. kiredi. 3. Titirkendiriwshiler ha’m olardın’ ta’sir etiw ku’shine baylanıslı klassifikatsiyası. Titirkendirgish - bul qozıw mu’mkinshiligine iye bolg’an tkanlarda ta’sir etiwshige baylanıslı juwap reaktsiyasın payda etetug’ın sebepshi zat bolıp esaplanadı. Sonlıqtan olar elektrik, ximiyalıq, mexanikalıq ha’m temperaturalıq titirkendirgishler u’lken eki gruppag’a bo’linedi. 1. Adekvatlı - ta’n, iykemlesken. 2. Adekvatsız - ta’n emes, iykemlespegen. Adekvatlı titirkendirgishler qozıwshı tkang’a yamasa sistema ta’biyg’ıy jag’dayda ta’sir jasaydı. Mısalı: ko’zdin’ ko’riw, seziwshi retseptorlarına adekvatli titirkendirgish bolıp jaqtılıq nurı esaplansa, al qulaqtın’ sesti qabıllaw retsepturalarına adekvatlı titirkendirgish xızmetin ses ha’m onın’ dawıs tolqını bolıp esaplanadı. Adekvatsız titirkendirgishler ta’biyg’ıy jag’dayda qozıwshı tkanlarg’a ta’sir jasamaydı, biraq belgili ta’sir etiw ku’shine ha’m uzaqlıg’ına baylanıslı olar qozıwshı tkanda juwap reaktsiyasın payda etedi. Mısalı: fiziologiyalıq eksperiment jag’dayında ko’binshe elektr tog’ı titirkendirgish xızmetin atqaradı ha’m onı titirkendirgish faktor retinde paydalanadı. Ta’sir etiwshi ku’shine baylanıslı titirkendirgishler bosag’a astı, bosag’a ha’m bosag’a aldı titirkendirgishleri bolıp bo’linedi. Bosag’a astı titirkendirgishi degenimiz - bul sonday titirkendirgish, ta’sir etiw ku’shi qozıwshı tkanda ko’zge ko’rinerlik da’rejede o’zgeris payda etpeydi, biraq onda az mug’dardag’ı fiziko - ximiyalıq o’zgeristin’ payda bolıwına alıp keledi. Bul payda bolg’an o’zgeris qozıw tolqının payda ete almaydı. Bosag’a tusı titirkendirgishi degenimiz - bul titirkendirgish ta’sir etkende onın’ ku’shi qozg’awshı tkanda ko’zge ko’rinerlik da’rejede o’zgeris payda etedi ha’m qozıw tolqın payda boladı. Bosag’a tusı titirkendirgishi degenimiz - bul titirkendirgishtin’ sonday tu’ri, onın’ kushi bosag’a aldı titirkendirgishine qarag’anda bir qansha joqarı. Titirkendirgishlik bosag’ası - bul ju’da’ o’zgermeli shama bolıp esaplanadı. Sebebi ol qozg’awshı tkannın’ funktsionallıq jag’dayına baylanıslı ha’m og’an g’a’rezli bolıp esaplanadı. Qozıw zakonı - qozıwdın’ payda bolıwı ushın a’hmiyetli jag’dayda titirkendirgish kushti qozg’aydı. Eger titirkendirgishtin’ ta’siri joqarı bolsa, onda qozg’awshı tkannın’ juwap reaktsiyası belgili da’rejede sonshama joqarı boladı. Biraq bug’an titirkendirgishtin’ ta’sir etiw waqtının’ uzaqlıg’ı ha’m qısqalıg’ı da ta’sir jasaydı. Bul jo’ninde frantsuz ilimpazı Lapik xronaksiya ta’liymatın do’retti. Bul ta’liymattın’ ma’nisi mınadan ibarat:
9
Tkanda qozıw tolqının payda etiwshi titirkendirgish ku’shi ha’m onın’ ta’sir etiw waqıt uzaqlıg’ı arasındag’ı baylanıstı mına krivoy tu’rinde ko’riwimizge boladı. Bunda titirkendirgish ku’shi qanshama joqarı bolg’anı menen, onın’ ju’da’ ta’sir etiw waqtı qısqa bolsa, onda qozıwshı tkanda hesh qanday juwap reaktsiyası payda bolmaydı eken. Usınday jag’day ta’sir etiwshi ku’shi ju’da’ ha’lsiz bolg’an titirkendirgish qozıwshı tkang’a uzaq waqıt aralıg’ında ta’sir etken jag’dayda da bayqalg’an. Sonlıqtan frantsuz ilimpazı Lapik qozıw payda etiwshi en’ kishi toq ku’shin reobaza dep atag’an, bul OA kesindisi menen belgilengen. Waqıttın’ en’ az bo’limi ishinde reobazasının’ eki eselengen mug’darına ten’ bolg’an tok ku’shinin’ qozıw payda etiwshi Lapik xronaksiya protsessi dep atag’an. Bul krivoyda OG kesindisi menen ko’rsetilgen. Xronaksiya jag’dayının’ mug’darına baylanıslı qozıw protsessinin’ payda bolıw tezligin anıqlawg’a boladı. Eger xronaksiya waqtı qansha az bolsa, onda qozıw sonshama tez payda boladı. 4. Tkanlardag’ı bioelektrik qubılıs. Tınısh ha’m ha’rekettegi potentsial. Tiri organizmdegi elektr togı qubılısı haqqında ta’liymat erte da’wirlerden baslap-aq adamlardı qızıqtıra basladı. Tiri organizmde elektr qubılısının’ yag’nıy elektr togının’ bar ekenligin anıqlaw XVIII a’sirdin’ ekinshi yarımına tuwra keledi. Bug’an sebepshi bolg’an ayırım haywanlardın’ mısalı: balıqlardın’ (tok payda etiwshi skat, ugor, balıqlları) nın’ o’zinin’ jemtigin elektr zaryadı menen ha’reketsizlendiretug’ını tiykar bolg’an. Haywan organiziminde elektr togin izertlew ha’m anıqlaw I-ret L. Galvani ta’repinen ju’rgizildi. Ol 1791-jılı Bulshıq et qısqarıwı payda bolatug’ınlıg’ın ha’m zaryadtın’ nerv talshıg’ı boylap tarqalatug’ınlıg’ı xaqqında jazdı. Ha’zirgi da’wirde qa’legen nerv bulshıq tkanının’ yamasa preparatının’ qozıw waqtında onda belgiligi mug’darda elektr impulsinin’ payda bolatug’ınlıg’ı ha’m onı jazıp alıw mu’mkinshiligi tuwralı ken’nen ushırasadı. Bug’an mısal retinde ju’rektin’ jumısın jazıp alıw EKG, bulshıq ettin’ jumısın jazıp alıw EMGYu, EEG h. t. b. da mısallardı ko’plep keltiriwge boladı. Bunın’ tiykarı, tkanlardı payda etiwshi kletkalardın’ sırtqı bo’liminin’ + plyus, al ishki bo’liminin’ yamasa protoplazmasının’ – minus zaryad penen zaryadlanatug’ını bolıp esaplanadı. Bul qubılıslar bir qansha fiziologiyalıq eeksperimentlerde da’lillengen ha’m tolıqtırılg’an. Tınısh jag’daydag’ı potentsial (biotok): Qa’legen kletkanın’ sırtqı ha’m ishki protoplazma bo’limi arasında ha’mme waqıt 60-90 MV mug’darındag’ı potentsial ayırmashılıg’ı saqlanadı. Kletkanın’ u’stingi bo’limi (sırtqı bo’limi) ha’mme waqıt + plyus zaryadqa, al ishki protoplazma bo’lim - zaryadqa iye. Biopotentsiallardın’ bul ayırmashılıg’ın elekrofiziologiya tarawında tınısh jag’daydag’ı potentsial dep ataydı yamasa membranalıq potentsial dep ataydı. Membranalıq potentsialdı jazıp alıw arnawlı mikroelektrodlar ja’rdeminde ju’rgiziledi. Ha’rekettegi potentsial: Nerv - bulshıq et preparatına belgili ku’shke iye bolg’an titirkendirgishti ta’sir ettirgenimizde bul orında protsessi payda boladı. Bul membranalıq yamasa tınısh jag’daydag’ı potentsialdın’ o’zgeriwi menen ju’redi. Qozıw protsessinin’ payda bolıwı, qozıw payda bolg’an orında teris elektr zaryadının’ payda bolıwı menen ju’redi, al qozıw payda bolg’an orında elektr zaryadı on’ + zaryadqa iye boladı. Sonlıqtan potentsialdın’ bul tu’rin fiziologiyada ha’reketke keliwshi yamasa ha’rekettegi potentsial dep ataydı. Biopotentsialdın’ bul tu’rinde elektrodlar ja’rdeminde anıqlaw ha’m jazıp alıw mu’mkinshiligine iyemiz. Onı jazıp alıw eki tu’rli usılda ju’rgiziledi. 1. Preparattın’ u’stine ornalastırg’an. 2. Elektrodlar ja’rdeminde. 3. Kletka ishine o’tkeriletug’ın mikroelektrodlar ja’rdeminde.
Refrakternost tu’sinigi - bul qozıwshı tkanlardın’ qozıw mu’mkinshiliginin’ waqıtsha to’menlewi bolıp tabıladı. Qozıwshı tkanlardın’ qozıw mu’mkinshiliginin’ waqıtsha to’menlewi olardın’ u’zliksiz qozıw protsessine baylanıslı payda boladı. Barlıq tiri kletkalar o’zlerindegi zat almasıwının’ o’zgesheligine baylanıslı, belgili waqıt birligi ishinde bir neshe ret qozıw mu’mkinshiligine iye boladı. Tkanlardın’ bunday mu’mkinshiligin N. E. Vvedenskiy labilnost yamasa funktsionallıq podvijnost dep atag’an. Sebebi qa’legen tkan ta’sir etiwshi titirkendirgishtin’ ta’sirine, onın’ ku’shine ha’m ta’sir etiw waqtının’ uzaqlıg’ına baylanıslı o’zinde ha’r qıylı qozıw mu’mkinshiligin payda etedi ha’m og’an tu’rlishe juwap qaytaradı.
Parabioz tu’sinigi nerv sisteması fiziologiyasına I-ret N. E. Vvedenskiy ta’repinen kiritilgen. Parabioz so’zinin’ ma’nisi para-okolo-jaqın bioz-jizn-tirishilik degendi bildirip, ol qanday da bir tkannın’ tirishilik qubılısına jaqın jag’dayın bildiredi. 1901-jılı N. E. Vvedenskiy “Qozıw, irkiliw ha’m narkoz” degen miynet jarıqqa shıg’ıp onda I-ret Vvedenskiy o’zinin’ ilimiy ta’jiriybeleri tiykarında qozıw ha’m irkiliw protsesslerinin’ bar ekenligin anıqladı. N. E. Vvedenskiy eksperiment jolı menen tkanlardın’ ha’r qıylı ha’m ha’r qıylı ku’shke iye bolg’an titirkendirgishlerge ha’mme qa’legen jag’dayda birdey bolg’an o’zine ta’n fazalıq reaktsiyası menen juwap qaytaratug’ınlıg’ın anıqlap, bul protsesske parabioz dep at bergen. Parabioz qubılısın Vvedenskiy ha’r qıylı tkanlardı izertlegen mısalı: nerv, bulshıq et tkanlarında izertlegen mısalı: arqa miyde ha’m ha’r qıylı bezlerde izertlegen ha’m parabioz qubılısı - bul qozıwshı tkanlardın’ ku’shli ha’m uzaq waqıt aralıg’ında ta’sir etetug’ın titirkendirgishlerge bolg’an ulıwmalıq universal juwap reaktsiyası dep atag’an. Parabioz qubılısının’ ma’nisi sonda titirkendirgishlerdin’ ta’siri na’tiyjesinde qozıwshı tkanlarda olardın’ fiziologiyalıq qa’siyeti o’zgeredi ha’m olardın’ labillik jag’dayı to’menleydi. Parabioz qubılısı u’sh basqıshta payda boladı. 1. Provizorlıq - uravnitelnaya yamasa transformatsiya basqıshı. Bul teppe-ten’lik yamasa transformatsiya basqıshı basqıshı dep ataladı. 10 2. Paradoksallıq 3. Tormozlıq yamasa irkiliw basqıshı. Teppe-ten’lik basqıshı dep atalıwının’ sebebi, bul basqıshta qozıwshı tkan yamasa bulshıq et ku’shli ha’m ha’lsiz titirkendirigishti, zıyanlang’an nerv jipshesinen joqarı bo’limine ta’sir ettirgende birdey amplitudı qısqarıw menen juwap qaytaradı. Bul zıyanlang’an nerv uchaskasının’ bo’liminin’ funktsionallıq qa’siyetinin’, a’sirese onın’ labillik jag’dayının’ zıyanlang’an bo’liminde to’menlegenin bildiredi. Na’tiyjede ku’shli titirkendirgishke de ha’m onın’ tez-tez qaytalanıwına da qaramastan zıyanlang’an nerv bo’limi (alteratsiyag’a ushırag’an bo’lim) qısqarıw ritmin bir qansha to’menletedi eken. Paradoksallıq basqısh - bul basqısh parabiotikalıq jag’dayg’a tu’sken nerv uchatkasının’ funktsionallıq qa’siyetinin’ o’zgeriwinin’ teren’lesiwi ha’m dawam etiwine baylanıslı kelip shıg’adı. Bul basqıshtın’ o’zine ta’n o’zgesheligi zıyanlanbag’an nerv uchastkasınan kelip tu’setug’ın ha’lsiz siyrek ha’m ku’shli tez-tez qaytalanıwshı qozıw toshkını zıyanlang’an nerv uchastkasının’ paradoksallıq qatnasında ko’rinedi. Bul qatnas to’mendegishe bayqaladı. Siyrek ha’lsiz qozıw tolqını zıyanlang’an yag’nıy parabioz jag’dayına tu’sken nerv uchastkasınan tolıq o’tip bulshıq etti qısqarıw mu’mkinshiligine iye bolsa, ol tez-tez ta’sir etiwshi qozıw tolqını parabioz jag’dayına tu’sken nerv uchastkasınan birde tolıg’ı menen o’tpeydi yamasa siyrek ha’lsiz titirkendirgish ta’sirine bolg’an juwap reaktsiyasın payda etedi. Parabioz qubılısın u’shinshi basqıshta - bul basqıshtın’ xarakterli belgisi sonnan ibarat, bunda parabioz jag’dayına tu’sken nerv uchastkasının’ qozıwshılıq, labillik jag’dayları to’menlewinen tısqarı ol qozıw tolqınların bulshıq etke o’tkeriwdi pu’tkilley toqtatadı. Qa’legen ha’lsiz ha’m siyrek titirkendirgish ta’siri na’tiyjesinde bulshıq etke hesh qanday qozıw tolqını o’tpeydi, yag’nıy pu’tkilley irkiliw-tormozlanıw protsessi kelip shıg’adı. Biraq parabioz qubılısı qa’lpine keliwshi qubılıs bolıp tabıladı. Nerv jipshesinde parabioz qubılısın yamasa jag’dayın payda etiwshi titirkendirgish ta’sirin joq etkenimizde, parabioz jag’dayına tu’sken nerv jipshesinin’ normal fiziologiyalıq jag’dayı qa’lpine keledi. Na’tiyjede parabioz qubılısının’ fazaları, basqıshları keri qaytalanadı ha’m tormozlıq paradoksallıq teppe-ten’lik basqıshları izbe-izli o’tedi. Zıyanlang’an nerv uchastkasında elektrootritsatellik - minus zaryad basatug’ın bolg’anlıqtan Vvedenskiy parabioz qubılısın qozıwdın’ ayrıqsha bir tu’ri dep anıqlawg’a mu’mkinshilik berdi. Bul orında qozıw tolqını basqa orıng’a o’tpeytug’ınlıg’ı anıqlandı.
1. Qozıwshılıq, o’tkeriwshiliq, refrakternost ha’m labillik tu’siniklerine qısqasha sıpatlama berin’? 2. Bioelektrik potentsialdın’ payda bolıwının’ membranalıq-ionlıq ta’liymatın tu’sindirip berin’? 3. Ha’rekettegi potentsial qalay payda boladı? 4. Qanday nerv jipsheleri bar ha’m olar du’zilisi boyınsha qalay bir-birinen ajıraladı? 5. Nerv ne ushın praktikalıq jaqtan alg’anımızda sharshamaydı? 6. Sinaps degenimiz ne onın’ qanday xızmeti bar? 7. Parabioz qubılısı degenimiz ne onın’ qanday da’wirleri bar? 8. Bulshıq etlerdin’ qanday tu’rleri bar? Olardın’ tiykarg’ı xızmetleri ne menen ajıraladı? 9. Tetanus degenimiz ne? 10. Sharshaw ha’m onın’ kelip shıg’ıwına ne sebepshi boladı?
1. M. A. Ajibekov, T. B. Eshanov “Adam ha’m haywanlar fiziologiyası” I-II tom “Bilim” No’kis, 1998. 2. A. B. Kogan “Fiziologiya cheloveka i jivotnıx” I-II chast, Moskva “Vısshaya shkola” 1984. 3. Ch..A.Abdirov h.b. Ekologiya i zdorove chelaveka, “Karakalpakstan”, Nukus, 1993 4. A.N.Golikov. Fizioloiya selskoxozyayystvennıx jivotnıx. Moskva, 1991 5. V.İ.Skok. Fiziologiya vegetativnıx gangliev. L. 1970 6. P.K.Anoxin. Obshaya teoriya funktsionalnıx sistem organizma. M.”Nauka” 1971 III – Bap: HA’REKET APPARATI FİZİOLOGİYaSI Reje
1. Nerv-bulshıq et sinapsı. 2. Bulshıq ettin’ qısqarıw mexanizimi. 3. Kese jolak ha’m tegis bulshıq et tkanının’ duzilisi. 4. Bulshıq ettin’ jumısı ha’m ku’shi. 5. Bulshıq ettin’ sharshawı. Tayanısh tu’sinikleri: nerv-bulshıq et, qısqarıw mexanizmi, kesejolaq-tegis bulshıq et, jumıs, ku’sh, sharshaw. 1. Nerv-bulshıq et sinapsı. Nerv jipshesinde payda bolgan kozıu protsessin sol nerv jipshesi taminlep turgan kletkag’a yamasa organga jetkerip beriushi bo’limge sinaps dep at berilgen. Sinaps forması dogelek ilgekshege uksas kishkene denen bolıp
11 esaplanadı. Elektron mikroskopiyalıq izertleuler na’tiyjesinde oraylıq nerv sisteması ha’m kapital nerv sisteması sinapslarınan denesi tiykarınan ush elementten turatugının’ dalilledi. Olarga:1. Sinaps aldı membranası. 2. Sinaps artı membranası. 3. Sinaps jarıqshası kiredi. Sinaps aldı membranası bul nerv jipshesinin’ on keyingi bo’limin korshap turatugın membrana bolıp, ol ozinde neyrosekret payda etiu ukıplılıg’ına iye. Sonlıqtan bul orında arnawlı suyıqlıq boladı. MEDİATOR suyıqlıg’ı payda bolıp ol sol nerv jipshesinin’ tamiyin etip turgan organın’da kozıudı yamasa irkiliudi retlep turadı. Fiziologiyalıq tınısh jag’dayda mediator suyıqlıg’ı sinaps kuıqshalarında tursa, al titirekniw tasirinde kurıqshalar jarılıp mediator suyıqlıg’ı sinaps jarıqshasına kelip kuyılardı. Sinaps aldı membranasınan - sinaps artı membranasının’ bunday kasieti onın’ mediatorga juda sezimtallıg’ında bolıp esaplanadı ha’m ol jlektr togı tasirine kozıu protsessin payda etpeydi. Mediatordın’ sinaps artı membranasına bunday tasiri tiykarında kozıudın’ sinaps arkalı otiu mexanizimi belgilenedi: Bul sinapstın’ tiykargı eki kasiyetin belgileydi: 1. Kozıudın’ sinaps arkalı tek bir tarepke otiui. 2. Kozıudın’ sinapska irkiliui. Kozıudın’ sinaps arkalı tek bir tarepleme otiui tomendegishe tusindiriledi. Bunda sinaps aldı membranasında payda bolgan mediator suyıqlıg’ı sinaps artı membranasının’, nerv jipshesi tamiyinlep turgan bulshıq et jipshesin ha’m bakada kletkalardı kozdıradı. Al olarda payda bolgan kozıu impulsi sinaps aldı membranasına karap ote almayd sebebi og’an sinaps aldı ha’m artı membranaları aralıg’ında jaylaskan sinaps jarıqshası irkinish jasaydı. Kozıudın’ sinapsta irkiliui tomendegishi tusiriledi. Bunda sinaps aldı membranasında payda bolgan mediator suyıqlıg’ının’ sol nerv jipshesi tamiyinlep turgan kletkalardın’ membranasına klip siniui uaktında baylanıslı bolıp esaplanadı. Eger kanday bir jag’dayda baylanıslı bul waqıt kansha kop bolsa onda sinaps arkalı kozıudın’ etiui sonshama kop waqıttı talap etedi. Na’tiyjede irkiliu protsessi payda boladı.
Bulshıq ettin’ qısqarıw mexanizimi tiykarında ximiyalıq energiyanın’ mexanikalıq energiyaga aylanıu kublısı jatadı. Ximiyalıq protsessler bulshıq ette kislorodtın’ qatnasında ha’m kislorodtın’ qatnasısız da iske asadı. Bulshıq ette energiyanın’ payda bolıwı kislorodtın’ qatnasısız jurse onda bul jag’dayda aneroblı jol menen energiyanın’ payda bolıwı dep esaplanadı, al energiyanın’ payda bolıwında kislorod qatnassa yagnıy okisleniw protsessi jurse onda bul jag’dayda eroblıq jol menen energiyanın’ payda bolıwı dep ataladı. Anaeroblıq jol menen energiryanın’ payda bolıwının’ tiykarı ATFtın’ bo’liniui menen juredi, yagnıy ATF molekulası ıdırap onnan ADF mayda boladı ha’m bunda bo’linip shıqkan energiya bulshıq ettin’ iskerligi ushın jumsaladı. Birak bulshıq ettin’ iskerligi ushın energiya deregi bolgan ATF molekulası kaytadan sintezleniw mumkinshiligine iye ol tiykarınan kreatinfosfattan sintezlenedi. Bulshıq et iskerliginde jumsalatugın energiyanın’ kislorodtın’ qatnasında payda bolıu turi okisleniw ha’m kalpine keliu reaktsiyası tikarında iske asadı. Bul reaktsiya barısında sut kislotası uglikislotag’a ha’m suwga shekem ıdıraydı. Bulshıq et tkanın’da baska barlıq tkanlar sıyaklı tomendegi fiziologiyalıq kasiyetlerge iye. 1. Kozıushılıq. 2. O’tkeriushilik. 3. Refrakternost. 4. Labilnost. Bunnan tıskarı bulshıq etler tek ozine ten kasieti onın’ qısqarıwshılıg’ı bolıp tabıladı, yagnıy onın’ qısqarıwı tiykarında xareket payda boladı. Bulshıq ettin’ qısqarıwı uaktında onda belgili mugdarda energiya payda boladı, birak bul energiyanın’ barlıg’ı ximiyalıq energiya turinen mexanikalıq energiya turine ote almaydı, onın’ 40% ke shamalas jılılıq energiyasına aylanıp belgili mugdarı organizimnen sırtqa bo’linip shıgadı. Bulshıq ette energiya tiykarınan eki turli jol menen payda boladı. 1) Anaeroblı - yagnıy kislorodtın’ qatnasısız, bunda ATF molekulası ADF ga aylanadı ha’m energiya bo’lip shıgaradı. Birak bulshıq et sostavındag’ı kreatinfosfat tiykarında ATF kaytadan resintevlenedi yagnıy ATF duziledi. 2) Energiya kislorodtın’ qatnasında payda boladı. Bunda tiykarınan okisleniw jolı menen payda boladı. Bulshıq et tkanının’ kozıushılıg’ı NERV tkanın’a karag’anda tomen. Bulshıq et tkanın’da kozıudın’ tarkalıwı NERV tkanın’a karag’anda bir kansha tomen. Bulshıq et tkanının’ labilligi NERV tkanınan tomen. Bulshıq et tkanının’ refrakterlik dawiri nerv tkanın’a karag’anda bir kansha uzag’ırak boladı. Bulshıq et tkanının’ qısqarıwı deregimizde onın’ jipshelerinin’ uzınlıg’ının’ bir kansha ozgerip ha’m onın’ korneuinin’ kusheyiuin tusinemiz. Bul jag’day bulshıq et tkanın’a kanday da bir faktor tasir jasag’anda payda boladı. Skelet bulshıq etleri İZOTONİKALIQ ha’m İZOMETRİKALIQ jag’dayda qısqarıw mumkinshiligine iye. İZOTONİKALIQ qısqarıwda bulshıq et jipshelerinin’ uzınlıg’ı ozgeredi, birak onın’ kerneui ozgeriske ushıraydı. İZOMETRİKALIQ qısqarıwda bulshıq et jipshelerinde xesh ozgeris baykalmaydı, birak onın’ kerneui artadı. Organizimde bulshıq ettin’ qısqarıwı tek izotonikalıq bolıp kalmaydı. Qısqarıwdın’ xareket payda boladı. Bulshıq ettin’ qısqarıw xarakteri og’anda tasir etiushi titirkendirgishtin jiyiligine baylanıslı boladı. Sonlıqtan bulshıq et qısqarıwın siyrek yamasa bir ret qısqarıw ha’m tetanikalıq qısqarıw dep ekige bolemiz. Bulshıq ettin’ bir ret yamasa siyrek qısqarıwı titirkendirgishtin bir ret bolgan tasirine juwap beriui bolıp tabıladı. Bulshıq et takanı 12 titirkendirgish tasirne birden juwap bere almaydı, onın’ juwap reaktsiyası belgili bir waqıt aralıg’ınan keyin baslanadı. Sonlıqtan bul dawirdi onın’ latentlik dawiri dep esaplaymız. Tabiygıy jag’dayda bulshıq et tkanına titirkendirgish tasiri izbe-izli uzliksiz tasir etedi, sonlıqtan ol bunday titirkendirgishke uzak waqıt qısqarıw menen juwap reaktsiyasın payda etedi. Bulshıq ettin’ bunday bolıp qısqarıw mu’mkinshiligin’ onın’ TETANİKALIQ qısqarıwı dep atalg’an. Ol eki tu’rli jag’dayda ko’rinedi. 1. TİSShELİ TETANUS 2. TEGİS TETANUS Tissheli tetanus jag’dayı titirkendirgishtin’ belgili waqıt aralıg’ın - siyrek bolg’an ta’siri tiykarında payda boladı. Tegis tetanus jag’dayı titirkendirgishtin’ uzaq waqıt aralıg’ında izbe - izli etken ta’siri tiykarında payda boladı. Bulshıq et tetanusı xaqqında belgili rus fiziologi A. F. Samoylovtın’ mınaday so’zi bar: ADAM QOLI MENEN JASALG’AN- SANAATTAG’I, MA’DENİYaTTAG’I BİZİN’ BARLIQ JETİSKENLİKLERİMİZ TEK BULShIQ ETTİN’ TETANİKALIQ QISQARIWINDA PAYDA BOLG’AN. BULShIQ ET TETANİKALIQ QA’SİYETİ MENEN BİZGE XIZMET ETEDİ, BUL YaG’NIY TETANUS - BULShIQ ETTİN’ MİSSİYaSI - bolıp tabıladı degen. Bunı qa’lemusalda tu’sindiriwimizge boladı.
Download 0.74 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|