O’zbekstan Respublikası joqarı ha’m orta arnawlı ta’lim uazirligi

     3. Reflekslerdin’ klassifikatsisı. Shartli reflekslerdin shartsiz     reflekslerden ayırmashılıg’ı. 

İ.P.Pavlov organizmde otetugın barlıq reflektorlıq reaktsiyalardı eki gruppag’a bo’lip, birinshisin shartsiz, al ekinshisin 

shartli refleksler dep ataydı. 

Shartsiz refleksler - bular tuwma yamasa organizm menen birge tuwısıp, onın’ omirinin’ akırına shekem saklanadı ha’m 

nasilden-nasilge beriledi. Bul refleksler juda az ozgeredi. Sonlıqtan shartsiz reflekslersiz xar kanday organizm belgili jasaw 

ortalıg’ına yamasa ortalıqtın’ ozgermeli faktorlarına xesh kanday juwap bere almaydı. 

 

Shartsiz yamasa tuwma reflekslerge: 

1. Organizmnin’ awkatlıq zatlarga bolgan talabın  

    kanaatlandırıw refleksi. 

2. Korganısh refleksi. 

3. Jınısıy refleks. 

4. Bag’darlaw refleksi. 

5. Lokomotorlıq refleksler kiredi. Denenin’ ten  

    salmaklılıg’ın saklaw refleksi. 

Bul refleksler tiykarında organizmnin’ jeke tirishilik iskerligi ushın zarurli bolgan shartli refleksler payda boladı. 

Shartli refleksler - tirishilik zarurliginen kelip shıgatugın bolganlıqtan olardın’ payda bolıwında qatnasatugın arnawlı 

nerv shenberleri jok. Olardın’ payda bolıwında en baslı jag’daydı ulken miy yarım sharlarının’ kabıq bo’limleri jatadı. Shartli 

refleksler tez ozgeredi ha’m juda jenil jok boladı. Bul jonin’de İ.P.Pavlovtın’ iytlerde otkergen tajriybeleri tolıq mısal boladı. 

      4. Shartli reflekslerdin’ payda bolıu ozgesheligi. 

Shartli refleksler payda bolıwında en axmiyetli orındı shartsiz refleksler tutadı ha’m onın’ payda bolıwı ushın belgili bir 

jag’day zarurli boladı. Shartli reflekstin payda bolıwı ushın bir waqıt ishinde eki titirkendirgishtin tendey tasir etiui zarurli. 

1. İndiferentlik (bezrazlichnıy)  ta’sir qılmaytug’ın  titirkendirgish. 

2. Shartsiz yamasa tuwma refleks. 

Shartli refleks payda etiude, shartli titirkendirgish yamasa signal bir neshe ret kaytalanıwı tiyis. Shartli refleks payda 

etiude, shartsiz refleks yamasa shartli refleks payda etiuge qatnasıushı shartsiz refleks biologiyalıq jaktan juda kushli bolıp, al 

shartli titirkendirgish yamasa signal onan bir kansha xalsiz bolıwı kerek. 

Shartli refleksler payda etiude belgili jag’day duziu juda zarurli ha’m bul waqıtta kosımsha baska titirkendirgishler 

yamasa signallar tasirin isletiu yamasa putkilley jok etiu kerek. 

Shartli refleks payda etiude birinshi jag’day bag’darlaw refleksi kushin jok etiuden baslanadı, kay waqıtta sırtqı tasirge 

bolgan yamasa shartli tasirge bolgan bag’darlaw refleksi tolıq jok bolsa, ol shartsiz refleks tiykarında organizmge tez 

kabıllanadı. 

 

53

      5. Shartli reflekslerdin’ payda bolıu mexanizmi. 

Shartli reflekstin payda bolıwı xamme waqıt O.N.S.nın’ belgili bir ornı ha’m ulken miy yarım sharlarının’ belgili bir 

orayı arasındag’ı baylanıs tiykarında iske asadı. Shartli refleks payda bolıuda O.N.S.nda kanday protsess juz beretugınlıg’ın 

silekey bezinen silekey suyıqlıg’ının’ bo’liiniw mısalında karap otemiz. 

İyttin’ O.N.S.na tasir etiushi signal arnawlı analizator jardeminde kabıllanıp, onda kozıu protsesin payda etedi. Usı 

waqıtta shartsiz refleks titirkendirgish tasiri na’tiyjesinde ulken miy yarım sharları kabıq bo’liminde de kozıu protsesi juredi. 

Bul kozıu shartsiz titirkendirgish tiykarında iske asadı. Natijede shartli refleks payda bolıu uaktında ulken miy yarım sharları 

kabıq bo’liminde bir waqıt ishinde eki kozıu orayı payda boladı. Waqıttın’ otiui menen eki kozıu orayı arasında baylanıs 

duzilip ol dominant kozıu printsipi tiykarında iske asadı. Shartli refleks duziuge qatnasıushı shartli refleks biologiyalıq jaktan 

bir kansha kushli bolatugın bolganlıqtan, ol nerv oraylarındag’ı kozıu protsessin yamasa nerv impulsların ozine tartıp alıu 

mumkinshiligine iye boladı. Natijede eki kozıu orayı arasında zamıqaniya - birigiu protsessi iske asıp shartsiz refleks 

tiykarında shartli titirkendirgish, shartli reflekske aylanadı. Bul protsess shartli refleks titirkendirgish penen shartsiz 

titirkendirgish penen bir neshe ret bekkemleniui tiykarında iske asadı. İyitte svetke yamasa esitiw orayı onın’ as pisiriu orayı 

menen xesh kandaay anatomiyalıq baylanıs payda etpeydi. Bul baylanıs shartsiz titirkendirgish awkatlıq zat tiykarında gana 

duziledi ha’m svetke yamasa zvonok sestine bolgan shartli refleks payda boladı. 

      6. Shartli reflekslerdin’ turleri. 

Shartli refleksler naturallıq ha’m jasalma bolıp ekige bo’linedi. Natural yamasa tabiygıy refleksler titirkendirgishtin 

tabıygıy kasietine baylanıslı duziledi. Mısalı: awkatlıq zatlarga bolgash shartli refleks awkattın’ turine ha’m iyisne payda 

boladı. 

Jasalma shartli refleksler - xar kıylı dasalma titirkendirgishler tasiri natijesinde payda boladı. Mısalı: svetke, zvonok 

sestine mixanikalıq tasirlerge ha’m t. b. 

Shartsiz ha’m shartli refleksler retseptorlıq ha’m effektorlıq kasietleri boyınsha da bo’linedi. 

 Retseptorlıq kasietleri boyınsha. 

A) eksteroretseptivlik 

B) interoretseptivlik 

V) proprioretseptivlik 

 

Effektorlıq kasieti boyınsha. 

A) vegetativlik (ishki organlar) 

B) somatodvigatellik, deneni xareketke keltirgish (bulshıq etler) 

 

Biologiyalıq kasieti boyınsha. 

A) awkatlıq 

B) korganısh 

V) jınısıy 

G) bag’darlaw 

D) lokomotorlıq 

7. Shartli reflekslerdin’ irkiliui ha’m so’niui. 

Shartli refleksler tek gana payda bolıp koymastan olar belgili jag’daydın’ payda bolıwında irkiledi ha’m putkilley soniw 

mumkinshiligine iye. Bunı İ.P.Pavlov oz tajiriybesinde anıqlap shartli reflekstin irkiliushiliktin eki turi bar ekenligin anıqladı. 

A) shartsiz irkiliu. 

B) shartli irkiliu. 

Shartsiz irkiliu tuwma irkiliu bolıp, ol ekige bo’linedi: 

A) sırtqı irkiliu.  

B) zapredelnıe (shegaradan tısqarı) irkiliu. 

Sırtqı irkiliu - bul janadan payda bolgan kushli titirkendirgish tasiyri na’tiyjesinde payda boladı. Sırtqı irkiliudin’ 

axmiyeti sonda organizm jana jag’dayda baylanıslı bolgan reflektorlıq iskerlikke iye boladı. 

Zapredelnıy irkiliu - bul titirkendirgishtin kushinin’ ha’m tasiyr etiu uaktının’ uzayıwına baylanıslı irkiliu bolıp tabıladı. 

Bul organizmde korganısh xızmetin payda etedi. 

Shartli ishki irkiliu - shartli ishki irkiliudin’ tiykargı jag’daydı shartli titirkendirgishtin tolıq kaliplesip bekinbeuine 

baylanıslı boladı. 

İshki irkiliudin’ tiykarınan 4 tu’ri bar. 

A) soniushi 

B) irkiliushi 

V) differentsirovkalang’an (ja’mlesken) 

G) shartli irkiliu 

8. Shartli reflekslerdin’ irkiliuinin’ axmiyeti. 

Shartli reflekslerdin’ irkiliui na’tiyjesinde organizmnin’ kalegen ozgermeli jag’dayga ha’m sırtqı ortalıq faktorlarına 

bolgan anıq iykemlesiushilik mumkinshiligi iske asadı. Organizmnin’ ortalıq tasirlerin analiz ha’m sintez jasaw mumkinshiligi 

jokarılaydı ha’m kuramalasadı. 

9. Adamlardın’ jokargı nerv iskerliginin’ ozgeshiligi. 

İ.P.Pavlovtın’ bas miy signal sistemaları xakkında talimatı ol tarepinen rawajlandırılgan shartli refleksler teoriyasınan 

tiykarı boldı. N.P.Pavlov xayuanlar ha’m adamlarda jokargı nerv iskerliginin’ tiykarında bir neshe juda jakın bir mexanizm 

bar ekenligin anıqladı. Birak xayuan ha’m adamlardın’ jokargı nerv iskerligi tiykarında bir-birinen ajıralatugın ozgeshelik bar 

ekenligin eksperimental turde dalilledi. Xayuanlardın’ jokargı nerv iskerligin uyrene otırıp onı adamlar menen salıstırganda 

kopshilik ozgeshelikler baykalgan ha’m bul narse adamlardın’ jokargı nerv iskerligin bunnan bılayınsha tolıq uyreniuge jıqsı 

 

54

jol ashtı. Xayuanlarda shartli refleksler xar kıylı darejedegi kuramalı duziliste payda bolıwı mumkin, birak adamlar menen 

salıstırganda ol bir kansha apiuayı formag’a iye boladı. Sonlıqtan adamlardın’ jokargı nerv iskerligi bul kuramalı reflektorlıq 

iskerlik bolıp, onın’ rawajlanıwı ha’m jetisiuinde birinshi ha’m en baslı orındı olardın’ sotsiallıq jag’dayı tartadı. Olarga oylaw 

ha’m soyleu ozgeshelikleri ten. 

     10. Birinshi ha’m ekinshi signal sistemaları. 

Bas miyi kabıq bo’liminde birinshi ha’m ekinshi signal sistemaların atap usı signal sistemaları boyınsha onın’ iskerligin 

anıqlaydı. Bul sistemanın’ iskerligi shartli refleksler turinde korinip ol kalegen titirkendirgishke juwap retinde payda boladı. 

Mısalı: bunday titirkendirgishlerge svet, ses, mexanikalıq tasir ha’m tag’ılar bolıwı mumkin. Sonlıqtan birinshi signal 

sistemasının’ shartli refleksları xayuanlarga ha’m adamlarga sırtqı tasir tiykarında duziledi. 

Birinshi signal sistemasının’ refleksleri bas miyi kabıq bo’liminin’ xızmeti tiykarında payda boladı. Birinshi signal 

sisteması iskerligi tiykarında xayuanlardı ha’m adamlardı zattı konkret ayıra biliu mumkinshiligi payda boladı. Birak 

adamlarda xayuanlarga karag’anda ayrıqsha ozgeshelik oylaw mumkinshiligi payda boladı. 

Birinshi signal sistemasının’ jetilisip rawajlanıwı tiykarında ekinshi signal sisteması yagnıy tek adamlarga ten bolgan 

“soz” soyleu mumkinshiligi payda bolgan. Miynet protsessi ha’m soyleu mumkinshiligi koldın’ ha’m bas miyinin’ 

rawajlanıwına seziu organlarının’ jetilisiuine mumkinshilik beredi. 

Ekinshi signal iskerliginin’ sistemasının’ iskerligi sozge baylanıslı bolgan shartli refleksler tiykarında korinedi. 

Sonlıqtan N.P.Pavlov sozdi “signallardın” - signalı dep atag’an. Soz adamga ortalıqtı ha’m onda bolıp atırgan 

uakıyalardı tolıq manili turinde jetkerip beredi. 

Aytılgan yamasa kadegen jazılgan soz kalegen konkret predmetti esitedi ha’m ol xakkında signal beredi. 

Sozdin’ signaldın’ kasieti tek onın’ soz dizbegi turinde aytılıwında emes, al onın’ manisinde bolıp esaplanadı. Birak 

xayuanlardın’ ayırım sozlerge bolgan shartli refleks mısalı- iyitlerde “day lapu” degen sozlerge bolgan juwabı onın’ manisi 

tiykarında emes, al soz aytılıudag’ı - ses dizbegine baylanıstı bolıp tabıladı. 

Solay etip xayuan ha’m adam organizimi tek gana shartsiz refleksler menen tuwılıp dunyaga keledi. Jeke tirishilik 

iskerligi dawamında xayuanlarda shartli refleksli iskerlik payda boladı. Adamlarda birinshi signal sisteması bazasında yamasa 

tiykarında ekinshi signal sisteması payda boladı, bul adamnın’ soylep ha’m ozin korshag’an ortalıg’ın bilip uyrenip baslaw 

dawirinen baslap kaliplese baslaydı. 

Birinshi ha’m ekinshi signal sistemaları arasında bir-birine juda jakın bolgan funktsionallıq baylanıs bar. Ekinshi signal 

sisteması adamnın’ minez-kulkın retleushi onı ozin korshag’an ortalıq ha’m sotsiallıq jag’day menen baaaylanıstırıwshı 

retlegish xızmetin atkaradı. 

11. Jokargı nerv iskerliginin’ tipleri. 

İ.P.Pavlov xayuanlardın’ tartip reflekslerin payda bolıu protsessine uyrene otırıp, onın’ payda bolıwının’, 

bekkemliginin’, xar kıylı xayuanlarda xar turli ekenlishgin anıqladı ha’m usı protsesske kawil boldi. 

Bul oz gozeginde xayuanlardı nerv iskerligi ha’m olardın’ jeke kasietine baaaylanıslı bir neshe tiplerge bo’liuge sebepshi 

boldı. 

Nerv sisteması tip degenimizde biz - xar bir organizmge ten bolgan ha’m nasiline beriletugın ha’m jeke tirishilik 

iskerliginde toplag’an ha’m payda etken nerv iskerligi kasietlerinin’ jıyındısına tusinemiz. 

Nerv sisteması tiplerin bir-birinen ajıratıuda İ.P.Palov nervlik protsesstin tiykargı ush kasietin algan. 

1) Ku’shi; 2) Urovnoveshennost (teppe-ten’ligi) (qozıwdın’) - teppetuligi, turaklıg’ı; 3) Podvijnost (ha’reketshen’ligi) 

(irkiliwdin’) - xareketshenligi. 

Usı belgileri boyınsha adamlardın’ ha’m xayuanlardın’ nerv sisteması tomendegi 4-tipke bo’linedi. 

1. Xolerik 2. Melanxolik 3. Sangvinik 4. Flagmatik 

Xolerik - ju’da aktiv, qozıw ku’shi ku’shli, ashıwshaq. 

Melanxolik-bul tiptegi adamlar uayımshıl, qorqaq bolıp keledi.  

Sangvinik-ha’mme waqıt shad bolıp ju’redi, uayım qayg’ıg’a  

berilmeydi ha’mme waqıt jag’daydan o’z sheshimi menen shıg’a aladı. 

Flegmatik-tnısh, o’zi menen o’zi bolatug’ın, o’z isine puhta miynet su’ygish adamlar. 

Bunnan tısqarı adamlarda İ. P. Pavlov ta’repinen to’mendegi nervlik   tipler anıqlang’an. 

A) Xudojestvennıy - muzıqant, xudojnik, pisatel (birinshi signal jokarı) 

B) Mıslitelnıy - matematika, filosof (soyleu signalı jokarı) 

V) Sredniy – kopshilik adamlar usı tipke kiredi, olarda birinshi ha’m ekinshi signal sistemaları bir-biri menen ten. 

12. Uykı ha’m onın’ fiziologiyası. 

Uykı xar bir organizimnin’ fiziologiyalıq talabı bolıp esaplanadı. Ol adam omiinin’ 3/1 in tutadı. Eger adam orta esap 

penen 60-70 jıl jasasa, sonın’ 20 jılı uykı menen otedi. 

Uykıdan kalıu organizimdi juda kolayız jag’dayga saladı. Eger adam awkattın’ jetispeuine birinshe kunlep shıdam 

beretugın bolsa, al uykıga n’-o’ kunnen artıq shıday almaydı. 

Uykı uaktında organizmde bir kansha fiziologiyalıq ozgerisler payda boladı. Mısalı: ayırım titirkendirgishler tasirinen 

seziu tomenleydi, xareket aktivligi tomenleydi ha’m organizmnin’ shartli reflektorlı iskerligi tolıg’ı menen tomenleydi. Sonın’ 

menen birge uykı uaktında organizmnin’ kopshilik vegetativlik xızmetleri tomenleydi, birak olar fiziologiyalıq norma 

jag’dayında saklanadı. 

Uykının’ payda bolıu mexanizm - bul jonin’de kopshilik ilimpazlar arasında elege shekem tartıs masele kiyatır. 

Sonlıqtan uykının’ fiziologiyalıq manisi ha’m onın’ payda bolıu mexanizmi xakkında bir neshe xazirgi zaman teoriyaları bar. 

Olardın’ ishinde en axmietlisi Gomorallıq ha’m nervlik bolıp esaplanadı. Gomorallıq teoriya - tiykarı organizimnin’ ozin - ozi 

zaxarleui – yagnıy aktiv xareket jag’dayında organizmde zat almasıu protsessinde payda bolatugın organizimge zıyanlı 

zatlardın’ jıynalıwı ha’m olardın’ nerv kletkalarının’ iskerligine tasiri tusindiriledi. Bul teoriya tiykarında organizimnin’ ozine 

payda bolatugın ha’m toplanatugın gippogenlik faktor tusindiriledi. Bunday faktorga organizimde sintezlenetugın bolıp 

esaplanadı. 

 

55

Uykı payda bolıudı bas miyi ulken yarım sharlarının’ belgili bir bo’liminde payda bolgan irkiliu protsessi tez arada onın’ 

baska barlıq bo’limlerine tarkaladı ha’m bas miyinin’ kopshilik bo’limlerinde irkiliu protsessi payda bolıp uykı protsessi 

juzege keledi. Bul uykının’ payda bolıwındag’ı ervlik teoriyanın’ dalillemesi sıpatında tusindiriledi. Ulıuma aytkanda uykı 

protsessinin’ payda bolıwında gomorallıq ha’m nervlik teoriyalardın’ ekeuide bir-biri menen tıg’ız baylanıslı bir-tutas 

axmietke iye koz-karas bolıp tabıladı. Sebebi organizimde juretugın kalegen fiziologiyalıq protsess en daslep eki turli yagnıy 

gumorallıq ha’m nervlik retlesiu tiykarında baskarıladı. 

13. Esleu ha’m  este saklaw. 

Esleu - bul tiri organizimge ten bolgan kasiet bolıp, onın’ tiykarında organizim barlıq informatsiyalardı ozinde saklaydı 

ha’m kalegen jag’dayda baylanıslı kayta sawlelendirip onı tolıqtıra alıu mumkinshiligi bolıp tabıladı. Esleu ha’m este saklaw 

tiykarında organizimnin’ minez kulıq reaktsiyası iske asadı. Esleu tiykarında xayuan ha’m adam organizimi ozinin’ basınan 

otkergen is xareketlerin (opıt) kayta paydalana aladı. Esleu bul organizimnin’ psixikalıq is xareketi bolıp esaplanadı. 

Esleudin’ tiykargı mexanizimnin’ biri bul shartli refleksler yagnıy iz kaldırıwshı refleksler bolıp esaplanadı. 

Xazirgi waqıtta ilimde esleu ha’m este saklawdı eki turli tusindiredi. 

1. Qısqa waqıt aralıg’ında este saklaw. 

2. Uzak waqıt aralıg’ında este saklaw. 

Qısqa waqıt aralıg’ında este saklaw nerv kletkalarında nerv impulslerinin’ qısqa waqıt aralıg’ında jabıq shenber boylap 

xareket etiuine aytıladı. Ol kop waqıt dawam etpeydi, ha’m onnan iz saklamaydı, yagnıy tez waqıt arasında oshedi. 

Uzak waqıt este saklaw protsessinde miy kletkalarında molekulyarlıq protsessler payda bolıp, onda sawlelengen uakıya 

xakkında belgili darejedegi iz saklanadı ha’m ol bekkem ornaydı ha’m kalegen waqıtta onı kaytadan sawlelendiriu 

mumkinshiligi payda boladı. Bul juda kuramalı protsess bolıp esaplanadı ha’m og’an ulken miy yarım sharlarının’ arnawlı 

bo’limleri, nerv impulslerin jetkerip beriushi nerv jipsheleri, retseptorlar, sinanslar tolıg’ı menen qatnasadı. Bul protsesste 

ulken miy yarım sharlarının’ kabıq ha’m kabıq astı bo’liminin’ xızmeti ulken axmietke iye. 

 

 

Sınaw sorawları. 

1. Shartli refleksler usılın payda etken kim? 

2. Jokarı nerv iskerligi degende neni tusinemiz? 

3. İnstinkt ha’m shartli refleks degende neni tusinemiz ha’m  bular  arasında kanday ayırmashılıqlar bar? 

4. Shartli refleksler payda etiude kanday jag’daylar zarurli boladı? 

5. Bag’darlaw refleksi degenimiz ne ha’m onın’ kanday axmiyeti bar? 

6. Ne ushın shartli refleksler sonedi ha’m irkiledi? 

7. Adam ha’m xayuanlar tirishiliginde shartli reflekslerdin’  axmiyeti kanday? 

8. Dinamikalıq stereotip degenimiz ne? 

9. Oraylıq nerv sistemasındag’ı kozıu ha’m irkiliudin’ bir-birine baylanısı organizm tirishiliginde kanday axmiyetke iye? 

   10. Birinshi signal sistemasının’ iskerligi ne menen korinedi ha’m  onın’ axmiyeti kanday? 

   11. Ekinshi signal sistemasının’ kaliplesiuine kanday jag’daylar sebepshi bolgan? 

   12. Ekinshi signal sisteması iskerligi ne menen korinedi? 

   13. Nerv sisteması tipleri degenimiz ne ha’m olar kalay sıpatlanadı? 

   14. Genotip ha’m fenotip degenimiz ne? 

   15. Adamlarda jokarı nerv iskerliginin’ kanday tipleri bar? 

   16. Uykının’ organizm ushın kanday axmiyeti bar? 

   17. Uykının’ payda bolıwın onın’ mexanizmin anıqlawda xazirgi zaman ilmiy teoriyalıq koz karasları kanday? 

 

A’debiyatlar 

 

1. M.A.Ajibekov, T.B.Eshanov “Adam ha’m xayuanlar fiziologiyası”  

    I-II tom “Bilim” Nokis, 1998. 

2. E.B.Babskiy i dr. “Fiziologiya cheloveka” izdat-vo  

    “Meditsina” Moskva, 1966. 

3. S.A.Georgieva i dr. “Fiziologiya” izdat-vo “Meditsina” Moskva, 1981. 

4. A.D. Nozdrachёv. M.P.Chernısheva. Vistseralnıe refleksı. L. 1989 

5. A.D.Nazdrachёv. Fiziologiya vegetativnoy nervnoy sistemı. L. 1983 

6. O.G. Baklavatjyan. Tsentralnıe mexanizmı gemeostaza. Chastnaya fiziologiya nervnoy sistemı. L.1983 s.216-312. 

 

 

56

Vep saydlar 

 

 

1. www. Referat. Ru;  

 

2. www. Bankreferatov. Com;  

 

3. http: //2 balla. Ru /;  

 

4. http: // subscribe. Ru / archive / science. Health. Anatomya / 200107 / 11080550. 

html.