Өзбекстан республикасы халық билимлендириў министирлиги

Tayanish tu’sinigi:
O`zbekstan Respublikasi g`a`ressizliginin` tariyxiy a`hmiyeti. Qaraqalpaqstannin` ma`mleketshiliginin` rawajlaniwi. Qaraqalpaqstan bazar ekonomikasina o`tiw jolinda. Xaliqtin` sotsialliq turmisin turaqlastiriw ushin ilajlar. Sirtqi ekonomikaliq baylanislar. Xaliq bilimlendiriw tarawindag`i ozgerisler. Joqarg`i oqiw orinlari. Ilimnin` jan`adan rawajlaniwi. A`debiyat ha`m iskusstvodag`i jan`a tabislar. Ma`deniy tarawindag`i tabislar.
1. O`zbekstan Respublikasi g`a`ressizliginin` tariyxiy a`hmiyeti. 14 dekabr` 1990 jili on ekinshi shaqiriq Qaraqalpaqstan ASSR Joqarg`i sovetinin` gezektegi to`rtinshi sessiyasinda deputatlar Qaraqalpaqstannin` ma`mleketlik suvereniteti haqqinda Deklaratsiya joybarin dodaladi ha`m oni qabil etti. Suverenlik-bul sirtqi qatnasiqlarda ma`mlekettin g`a`rezsizligi o`z betinsheligi ha`m ishki islerde ustinligi. Qaraqalpaqstan respublikasi suverenli ma`mleket sipatinda O`zbekstan nizamlarinin` ha`m basqada nizam aktlerinin kushin jurgizbey taslawg`a, protest (qarsi ekinen) bildiriwge xaqili, eger olar O`zbekstannin` wakilliklerinin sheginen shig`ip ketse ha`m Qaraqalpaqstan Respublikasinin` huqiqlarin buzsa,
Qaraqalpaqstan respublikasi ma`mleketlik oz nizamin, tanbasin, bayrag`in gimnin belgileydi h.t.b.
Ma`mlekettin` tiykarg`i belgilerinin` biri onin` ma`mleketlik nishanlari, olarsiz hesh bir el toliq ma`mleket statusina koterile almaydi. Qaraqalpaqstan Respublikasinin` tariyxiy ha`m ma`mleketlik omirinde 1990-1993 jillari ulken siyasiy a`hmiyettegi uakiyalar juz berdi. 1992 jili 14-dekabr`de Qaraqalpaqstan Respublikasinin` tung`ish bayrag`i onin` joqarg`i sovetinin on ekinshi shaqiriq on birinshi sessiyasinda tastiyiqlandi.
Qaraqalpaqstan Respublikasinin` ma`mleketlik belgilerin qabil etiwdin ekinshi basqishi 1993 jili dawam etti. Usi da`wirde onin` ekinshi ma`mleketlik nishani oz gerbi 9-aprel` 1993-jili dun`yag`a keldi. Ol on ekinshi shaqiriq Qaraqalpaqstan Respublikasinin` on ekinshi sessiyasinda qabillandi sonday-aq usi sessiyada Qaraqalpaqstan Respublikasinin` konstitutsiyasi qabil etildi. Bul kun g`alaba xaliqliq bayram dep dag`azalandi. Konstitutsiya Kirisiw bolimi, alti taraw, 25 bap ha`m 116 sta`yadan ibarat. Olarda ma`mleketlik suverenitet, nizamnin ustemligi insan xuqiqlari ha`m erkinlikleri menen minnetleri, ja`miyettin ekonomikaliq tiykarlari ha`m ja`miyetlik birlespeler, ha`kimshilik aymaqliq duzilis, Qaraqalpaqstan Respublikasinin` Joqarg`i Ken`esi ha`m onin` baslig`i, Ministrler Ken`esi, sud ha`m prokuratura, saylaw sistemasi ha`m tag`i basqalar nazamlastirildi. Qaraqalpaqstan Respublikasinin` Joqarg`i sovetinin on ekinshi shaqiriq on tortinshi sessiyasinda O`zbekstan ha`m Qaraqalpaqstan xaliq shayiri I.Yusupov sozine talantli kompozitor N.Muxametdinov muzikasin jazg`an ma`mleketlik gimni ha`m muzikaliq redaktsiyasin qabil etti.
1992 jili Nokis qalasinin` 60 jillig`i ken turde belgilenip, bul O`zbekstan ha`m Qaraqalpaqstan tariyxindag`i en a`h miyetli uaqiyalardin` biri bolip qaldi.
O`zbekstan prezidenti I.A.Karimovtin`, Nokis qalasinin` 60 jillig`i bayraminda` -O`zbekstan ta`g`diri-bul Qaraqalpaqstan ta`g`diri, ozbek xalqinin` ta`g`diri bul qaraqalpaq xalqinin` keleshegidur» degen sozleri ulken a`h miyetke iye. O`zbekstan ha`m Qaraqalpaqstan siyasiy partiyalar, ja`miyetlik siyasiy birlespeler payda boldi. Ha`zir O`zbekstan ha`m Qaraqalpaqstanda xaliq demokratiyaliq partiyasi, Watan tarakkieti, a`dalat, milliy tiklanish, fidokorlar, O`zLiDeP partiyalari bar. Ja`miyetlik siyasiy turmista 1994 jili 26 dekabr`de, 1999 jili o`-dekabr`de, ha`m 2004-jili 26-dekabrde bolip otken O`zbekstan Respublikasi Oliy Ma`jilisine ha`m Qaraqalpaqstan Respublikasi Joqarg`i ken`esi ha`m jergilikli keneslerge saylawlar ulken siyasiy a`hmiyetke iye boldi. Bul saylawlar xalqimiz tariyxinda birinshi ret ko`p partiyaliliq tiykarinda o`tti ha`m saylawshilar elimizdin en jaqsi azamatlarin xaliq deputatlari etip sayladi.
Bazar qatnasiqlarina o`tiw da`wirinde ma`mlekettin` retlewshi bolimine a`h miyet berildi. Yag`niy ma`mleket ekonomikaliq jetekshi tarawlarin qollap-quwatladi, isbilermentlik ha`m basqa da bazar mexanizmlerin payda etiwge basshiliq etedi. Usig`an baylanisli bir qatar ilajlar korile basladi. Onda awil xojalig`i ha`m og`an tiyisli qayta islew sanaat tarawlarin rawajlandiriw, bazar ekonomikasi jag`dayinda miynet etetug`in joqari qa`niygeligi kadrlar `ayarlaw ilajlari edi. Sanaatta bir qatar jaqsi o`zgerisler bola basladi. 1995 jili Xojeli qalasinda shiyshe idislar zavodi quralip paydalaniwg`a berildi. 1996 jili Qonirattag`i «Urge» gaz sanaati karxanasinda gaz kondensati ha`m ta`biyiy gaz qizip shig`arila basladi. Xaliqtin` ta`biyiy gaz benen ta`miyinlew da`rejesi 83 protsentke jetti. «Qaraqalpaq qurilis» aktsionerlik ja`miyetinde Italiya firmalarinin` joqari sipatli uskeneleri menen uskenelengen, jilina 60 min` kv.m. mramor bloklari ha`m plitalarin islep zavodinda spirt islep shig`aratug`in jana tsex qurildi. 1996 jili Qonirat rayoninda Orayliq Aziyada en ulken, jilina 190 min` tonna har qiyli soda islep shig`aratug`in zavod qurilisi baslandi.
O`zbekstan prezidenti I.A.Karimov ta`repinen Aral boyi mashqalalarin sheshiw boyinsha birqansha jumislar islenbekte 1994 jili 11 yanvar` kuni Nokiste Orayliq Aziyanin` bes ma`mleketinin` Prezidentleri ha`m de Rossiya Federatsiya-sinin` uakillerinin` qatnasiwinda otkizilgen ushirasiwda Aralg`a ha`m Aral boyi xalqina a`meliy ja`rdem beriw ma`selesi talqilandi. 1995 jili sentyabr`de Nokiste otkizilgen xaliq-araliq konferentsiyada Nokis deklaratsiyasi qabillanip, onda putkil dun`ya ja`miyetshiligi itibari Aral mashqalasina qaratildi. Qaraqalpaqstannin` xaliq-araliq baylanislari a`dewir rawajlandi Qaraqalpaq-standa sirt eller menen baylanis boyinsha Ministrlik duzildi. O`zbekstan sirtqi isler ministrliginin` Qaraqalpaqstan bolimi sholkemlestirildi. 1996 jili Qaraqalpaqstan respublikasinin` sirtqi sawdadag`i tiykarg`i sheriklerinin` ulesi tomendegishe boldi` Rossiya-11,4, AQSh-14,1, Qubla Koreya-11,1, Shveytsariya-9,4, Niderlandiya-7,2, sirt ma`mleketlerge tiykarinan paxta talshig`i, qayta islengen neft onimleri shig`arildi. Al sirttan kumsheker biyday, mashina ha`m uskeneler, avtomashinalar h.b. uskeneler alip kelindi.
Qaraqalpaqstannin` ruwxiy turmisindag`i tariyxiy sa`nelerdi belgilew, respublikamizda jasawshi barliq tuwisqan xaliqlardin` bayramina aylandi. 1992 jili 19 dekabr`de Qaraqalpaqstannin` paytaxti Nokis qalasinin` 60 jilg`a tolg`an saltanatli merekesi belgilendi. Bul saltanatli meresim O`zbekstan respublikasinin` Prezidenti I.A.Karimovtin` otkerilip og`an Turkmenstan ha`m Qazaqstan Respublikasinin` ra`smiy uakilleri qatnasti. Bul sa`ne o`zbek ha`m qaraqalpaq xaliqlarinin` birligin, doslig`in merekesinde O`zbekstan Respublikasinin` xurmet jarlig`i menen siyliqlandi.
1993 jil 23-24 dekabr` kunleri Qaraqalpaqstannin` da`slepki paytaxt Tortkul qalasinin` 120 jilliq toyi saltanatli turde belgilendi. Toy saltanatli Prezidentimiz I.A. Karimovtin` Tortkul qalasi puxaralarina qutliqlawi menen baslandi. O`zinin` duzilgen uaqtinan baslap, qon`silas ush ualayat xaliqlarin elektr energiyasi menen ta`miyinlep kelgen dosliq qalasi Taqiyatas qalasinin` 40 jilliq merekeleri bolip o`tti. 1993 jili 25-29 yanvar` yanvar` kunlerinde Tashkent qalasinda Qaraqalpaqstan Respublikasinin` ma`deniyat kunleri ashildi. Bul ma`deniyat kunlerinde respublikamizdin` a`debiyat ha`m korkem oner sheberleri paytaxtimiz Tashkent qalasinin` ma`mleketlik teatr ha`m ulken kontsert zallarinda bolip, olar putkil O`zbekstan xaliqlarinin` ma`deniyattin` rawajlandiriwg`a ulken ules qosti. Usi ma`deniyat kunlerine juwap retinde 1993 jildin` 17 noya`brinde Qaraqalpaqstanda tort kun dawam etken Tashkent qalasinin` ma`deniyat kunleri baslandi. Bunday ma`deniyat kunlerinin dosliq ushirasiwlari qon`silas Qazaqstan Respublikasinin` Qizil Orda ualayatinda ha`m Turkmenstan Respublikasinda otkerilip, bugingi Qaraqalpaqstan ma`deniyatinin` korkem-oner ha`m a`debiyati-nin` durdanalari Orayliq Aziyadag`i turk tilles xaiqlarg`a ken`nen tanildi.
G’a`rezsizlik barinende burin xaliq bilimlendiriw tarawinda ayriqsha a`hmiyetke iye boldi. Respublikamizda jana tiytegi orta arnawli, uliwma bilim beretug`in litseyler, gimnaziyalar ha`m ayirim pa`nlerdi teren`lestirilgen halda oqitilatug`in mektepler rawajlandi. Song`i jillari O`zbekstan xaliq bilimlendiriw Ministrliginin` aniqlawi boyinsha Qaraqalpaqstan bilimlendiriw tarawi barliq korsetkeshlerdin juwmag`i boyinsha O`zbekstanda 6 oring`a koterildi.
Suverenli Qaraqalpaqstanda ilim janadan rawajlanbaqta O`zbekstan Ilimler Akademiyasinin` Qaraqalpaqstan filiali 1992 jili usi Akademiyasinin` bolimi bolip qayta duzildi. Bul bolimde jana ilimiy bolimlerdin payda boliwi qaraqalpaq alimlarinin` ta`biyat ha`m ja`miyetlik ilimlerdi ja`nede rawajlandiriw xaliq xojalig`i ha`m ma`deniyatin jetilistiriwde salmaqli ules qosiwg`a mu`mkinshilik berdi. ooauil xojaliq ilimler Akademiyasinin` Qaraqalpaqstan bolimi ashildi. tariyx institutinda ha`m Berdaq atindag`i qaraqalpaq ma`mleketlik universitetinde filologiya tarawi boyinsha kandidatliq ha`m doktorliq dissertatsiyalardi qorg`awshi qa`nigelestirilgen keneslerdin` duziliwi a`hmiyetli na`tiyje berip atir.
Respublika alimlari song`i jillarda shetel qa`nigeleri menen birge ilimiy izertlewler jurgizip atir. Atap aytqanda tariyx, arxeologiya ha`m etnografiya instituti alimlari ha`m frantsuz arxeologlar menen birlikte is alip barip atir h.t.b.
A`sirese song`i jllardag`i qaraqalpaq a`debiyatlardag`i turkiy xaliqlar a`debiyati menen baylanistin` ku`sheyiwi dun`ya xaliqlari a`debiyatina qosilg`an ules bolip tabiladi. 1997 jili 10-12 sentyabr` kunleri Nokis qalasinda qaraqalpaq xaliq da`stani «qiriqqiz» ha`m turkiy tilles xaliqlarinin` folklorin izertlew ma`plelerine arnalg`an xaliq araliq ilimiy teoriyaliq konferentsiyasinin` otkeriliwi, BMShtin` Oralyiq Aziyadag`i wa`kili Xalid Maliktin`, Kiprdan, Turkiya Azerbaydjan, bashkir ha`m putkil Orayliq Aziya xaliqlari a`debiyati uakillerinin` qatnasiwi bugingi qaraqalpaq a`debiyatin turkiy xaliqlar dun`yasina tanitti. Muzeyler xalqimizdin` milliy miyrasin qa`sterlewshi ma`deniyat oshag`i bolip tabiladi. Eger, Savitskiy atindag`i Qaraqalpaq Ma`mleketlik korkem oner muzeyi ashilg`an uaqitta (5 fevral` 1966 jil) tek g`ana 3 min eksponat bolsa, ol ha`zir 70 minnan aslam eksponatlar muzey fondinan orin alip, xalqimizdin` ruwxiy dun`yasin bayitiwg`a xizmet etedi. Bul muzey g`a`rezsizliktin` qisqa da`wiri ishinde tek “MDA ma`mleketlerinde g`ana emes, al Yaponiya, Yugoslaviya, Ispaniya, Bosniya, Bolgariya, Siriya, Italiya, avstraliya ellerinde da ten` qalarliq eksponatlar korgizbesin sholkemlestirildi. 1998 jili 9 yanvar`da Savitskiy atindag`i Qaraqalpaq ma`mleketlik korkem oenr muzeyinin Frantsiyada korgizbesin ashiwi elimizdin` 300 ge shamalas eksponatlarin tanistirdi. Bul jetiskenlik frantsuz baspa sozinin` korsetkenindey, muzey shig`armasi Orayliq Aziya korkem onerinin tamis emes betlerin aship, XX a`sir baylig`i sipatinda bah alandi. Bul korgizbe O`zbekstan Prezidenti I.A.Karimovtin` ha`m Frantsiya Prezidenti J.Shiraktin` qa`wenderliginde sholkemlestirildi. 1998 jili 19 dekabr`de Berdaq Qarg`abay ulinin` 170 jilliq 1999 jli ekabr`de A` jiniyaz Qosibay ulinin` 175 jilliq merekesi putkil O`zbekstan koleminde belgilendi.