Өзбекстан республикасы халық билимлендириў министирлиги

Temani bekkemlew ushin sorawlar:
1. XIX-a`sirdin` ekinshi yariminda Hiywa-Rossiya qatnasiqlarinin` keskinlesiwinin’ sebepleri nede?
2. Patsha Rossiyasinin` Hiywani ha`m qaraqalpaqlar jerin basip aliwindag’ tiykarg’i maqset nede?
3. Patsha Rossiyasinin` koloniyaliq siyasatinin’ Qaraqalpaqstanda ju’giziliwi?


Infarmatsion ta`miyeleniwi
1. Kamalov S Qaraqalpaqlardin` xaliq bolip qa`liplesiwi ha`m ma`mleketliginin` tariyxinan. N.2001
2. Qaraqalpaqstannin` jan`a tariyxi N.2003
3. Kudiyarov A.R. Shimbay paxta tazalaw zavodi tariyxinan N.2001
4. Saribaev K. Agrarniy vopros v karakalpakii N. 1972
5. Saribaev K. Istoriya orosheniya Karakalpakstana N. 1995
6. To`reev A. A` muda`r`yanin` to`meninde rabochiy h a`reketinin` payda boliw ha`m rawajlaniwi N. 1987
7. To`reev A. 19 a`sirdin` aqiri 20 a`sirdin` basinda qaraqalpaq ulkesinde diyxanlar h a`reketi. N. 1990
5-tema XX-a’sirde Qaraqalpaqstannin‘ ja’miyetlik,siyasiy-ekonomikaliq ha’m ma’deniy turmisi.


JOBASI:
1.Qaraqalpaqstan ken’es ha’kimiyati dawirinde.
2. Ken’es ha’kimiyatina qarsi ha’reketlerdin’ ku’sheyiwi.
3. Qaraqalpaqstannin’ sol jag’aliq xaliqlarinin’ siyasiy-ikonomikaliq ha’m madeniy turmisi.
4. Qaraqalpaq milliy ma`mleketshiliginin` qaytadan tikleniwi.
5. Ken`es hu`kimetinin` 1924-1930-jillardag`i agrarliq ha`m irrigatsiyaliq siyasati
8. 30-40-jillardag`i xaliq xojalig`inin` jag`dayi.
9. XX-a`sirdin` 20-40-jillarindag`i siyasiy repressiyalar.


Tayanish tusinikleri:
Qaraqalpaqstan ken’es ha’kimiyati dawirinde.Ken’es ha’kimiyatina qarsi ha’reketlerdin’ ku’sheyiwi.Qaraqalpaqstannin’ sol jag’aliq xaliqlarinin’ siyasiy-ikonomikaliq ha’m madeniy turmisi.Qaraqalpaq milliy ma`mleketshiliginin` qaytadan tikleniwiKen`es hu`kimetinin` 1924-1930-jillardag`i agrarliq ha`m irrigatsiyaliq siyasati 30-40-jillardag`i xaliq xojalig`inin` jag`dayiXX-a`sirdin` 20-40-jillarindag`i siyasiy repressiyalar.
Sovet ha`kimiyati ornag`annan son`da Karakalpakstan jeri ekige bolindi. A` miwda`r`ya bo`liminde basqariwdi oraylastiriug`a ha`m onda bol`sheviklik u`stemlikti tamiyn etiwge bag`darlang`an sovetlik administrativlik kurilis baslandi. Sovet ha`kimiyati ornag`annan son da karakalpakstan jeri ekige bo`linip kala berdi A`miwda`r`ya bo`liminde baskariudi oraylastiriwg`a ha`m onda bolshiviklik ustemlikti tamin etiuge bagdarlangan sovetlik adminstrativlik kurilis baslandi. Usi maksette Turkistan ASSR oraylik atkariu komitetinin 1920-jil 10-oktyabrdegi kararina muuapik Amudar`ya bolimi buringi aymaginin koleminde A`miwdar`ya wa`layati bolip kayta duzildi. To`rtkul (buringi Petro-Aleksandrovsk) onin oraylik kalasi dep jariyaladi. A`miwda`r`ya wa`layati eki uezdge Shoraxan xam Shimbay uezdlerine bolindi. A`miwda`r`ya ualayatin baskariu ushin Orayliq Atqariw komiteti tarepinen belgilengen sovetlik korsetpeler tiykarinda xareket etiushi uaktinsha ualayatlik -revkom duzildi. Ualayatlik revkom predsedateli bolip bolshevik Soldatov tayinlandi.
A`miwda`r`ya oblastinin` Atkariu komitetinin Sholkemlestiriu majlisi 1921- jildin 30-aprelinde bolip, onda Amudar`ya ualayatinin revolyutsiyalik komitetinin basligi - Soldatov. Agzalari Adinaev, Vasil`ev, Kozibagarov, Jelyabin, Salimov, Lebedov, Mitin, A.Piskunov, Shain, Shlyapin, Yablochkin xam Yaugasharovlar katnasti. Al Amudar`ya revolyutsiyalik komitetinin sostavina daslep Soldatov- basligi, Baljanov, Makeev, Skalov, Xasanovalar-agzalari bolip saylangan edi. S`ezd jumisina bolshivikler basshilik etti xam basli lawazimlardi iyeledi. So`ytip, Sovet xakimiyatinin daslepki jillarinan-aq onin basqariw organlarinda partiyalik ustemlik adeuir kusheye basladi.
Sovet ha’kimiyati 1920-jillardan baslap sanaat karxanalarin mamleket qaramagina aldi. Jeke adamlardin kishi karxanalari ha’m sawda uileri jumisi ustinen mamleketlik qadagalaw ornatti. 1919-jil 4-iyun`degi Turkistan Orailiq Atkariw Komitetinin qararina muwapiq galle menen erkin sawda jasawda qadagan etildi. Jane bul qarar boiinsha diyxanlar gallesin juda arzan baha menen mamleketlik tayarlaw organlarina majburiy tapsiriwi tiyis boldi. Xaliktin’ awhali buringidanda tomenlep ketti.Hu’kimet ekonomikaliq siyasatin ozgertuge majbur boldi. Oraydin korsetiwine muwapiq A’miudar`ya walayati sovetlerinin 1- s`ezdi 1921-jil avgustta jana ekonomikalik siyasatka otiu haqqinda qarar qabil etti. Bunin tiykargi menisi ekonomikaga, xaliq xojaligina basshilik etiudin deslepki askeriy usillarin biykarlap, ondiriushige asirese diyxanga bir katar erkinlikler beriuden ibarat edi.
Ekinshi jer ju`zlik uristin` tamamlang`anina yarim a`sirden aslam waqit boldi. Uristin` awir ku`nleri tariyx betlerinde qaldi, degen menen olar G’a`rezsiz Ma`mleketler Dosliq awqamin quraytug`in eller xaliqlari, sonday-aq xaliq araliq ja`miyetshilik yadinda o`shpes iz qaldirdi. A`diwli perzentlerin uris maydanlarina atlandirip, Qaraqalpaqstanli urisqa jaramli barliq miynetkeshler, hayal-qizlar, jas o`spirim ha`m jasi u`lkenler xaliq xojalig`inda pida`ka`rlik miynet u` lgilerin ko`rsetti. Xalqimiz qorg`aniw qorina o`z u` lesin ayamastan qosti.
G’a`rezsiz O`zbekstan ha`m Qaraqalpaqstannin` ku`sh-qudiretinin` deregi-xalqimizdin` uliwma adamgershilik g`a`ziynelerine sadiqlig`inda.
O`zbekstan Respublikasinin` Prezidenti Islam Karimov 1995-jil 5-may ku`ni O`zbekstan Respublikasi Oliy Ma`jilisinin` ekinshi sessiyasinda so`ylegen so`zinde bilay degen edi. «Uris jillari-O`zbekstan tariyxinin` bir bo`limi. Biz tariyximizdan birde betin alip taslamaymiz. Bul tariyx-biziki, oni umitiwg`a hesh kimnin` haqqi joq».
Watandarliq uris baslang`an waqitta Qaraqalpaqstanda 505600 adam bolip, sonnan 16 jastan 60 jas aralig`indag`i jumisqa jaramlisi 260 733 adam edi. Sonnan 50 min`nan aslam azamatlarimiz frontqa ketti. Olardan 34 min` jawingerlerimiz sawash maydaninda qurban boldi ha`m xabar atarsiz joq bolip ketti. Sonday-aq 20 min`nan aslam adam tilda, sanaat, temir jollarda shaxtalarda xizmet etti. 2400 jigit-qizlarimiz O`zbekstan Respublikasi sanaat ka`rxanalarinda xizmet islese, 3000 jas o`spirimler Tashkent FZO mekteplerinde bilim aldi. Ja`mi 75 400 jigit ha`m qiz Qaraqalpaqstannan tisqarida o`zlerinin` watan aldindag`i azamatliq waziypasin atqardi.
Fashizmge qarsi ju`rgizilgen qanli sawashta xalqimizdin` ul ha`m qizlarinin` ko`rsetken erlikleri, al tilda ma`rdana miynet etken xalqimizdin` qah armanliqlari, er ju` rekligi, qiyinshiliqti jen`iwge bolg`an qaytpas erki, g`a`rezsizligin alip, o`z rawajlaniw jolin tapqan O`zbekstan ha`m suverenli Qaraqalpaqstan Respublikasi xaliqlarina, onin` jas a`wladlarina ma’n’gige ruwxiy ku` sh bag`ishlaydi ha`m olarg`a u` lgi boladi.
«Men tag`i da qaytalap aytaman, -degen edi prezidentmiz Islam Karimov,-ekinshi jer ju` zlik uristi qanday ko`zqarastan alip qarasaqta, ol qanday su` renler ha`m ideyalar astinda ju` rgizilse de, bizler azatliq ushin ju` rgizgen, o`z wataninin` jarqin keleshegi ushin, aspaninin` bultsiz boliwi ushin sawash maydaninda ma`rtlershe qurban bolg`an adamlardi ma`n`gi esimizde saqlaymiz... uris da`wirinin` waqiyalarin, bizin` jawingerlerimizdin` erliklerin talqilag`anda ha`m ta`riplegende ideologiyaliq tartisti qoyip qarayiq...».
Uristin` xabarin esitiwden respublikamizdin` aqsaqallari, belsendilerinin` qatnasiwinda qala, rayon oraylarinda, ma`kemelerinde, oqiw u`ylerinde uliwma xaliqliq mitingler o`tkerildi. Bul mitinglerde qabil etilgen qararlarda Qaraqalpaqstan xalqi bir awizdan o`zlerinin` barliq ku`sh-quwatin fashizmdi qiyratiwg`a arnaytug`inlig`in bildirdi. Frontqa bariwg`a tilek bildiriwshi arzalar 1941-jildin` 18-iyul`ine deyin 742 adamnan asip ketti. Solardan 125 i h ayal-qizlar edi.
Qaraqalpaqstan xalqi Ulli Watandarliq uristin` birinshi jili o`zinin` 24,5 min` azamatin frontqa atlandirdi, onin` u`stine 4932 a`rebi atlar, 419 avtomashina frontqa jiberildi. Jergilikli xaliqlardin` baslamasi menen Respublikamizdin` wa`killerinin` 1941-jili 3-dekabr`de «97-Qaraqalpaq milliy brigadasi» sho`lkem-lestirldi. Onin` quramina 5,5 min` jawinger o`z tilekleri menen jazildi.
Awil xojalig`inda 1941-jili uris baslaniwdan-aq qatan` jumis ta`rtibi belgilendi. Kolxozlarda en` az miynet ku`n buring`idan 0,5 ese ko`beydi, al jas balalar ushin 12 jastan baslap kolxozda miynet ku`n islep tabiw belgilendi.
Respublikamizdin` paxtakeshleri de u`lken tabislarg`a eristi. 1941-jildin` 28-oktyabr` ku` ni Qaraqalpaqstan Respublikasi watanimizg`a 95,5 min` tonna, o`tken jilg`a qarag`anda 25 min` tonna paxta artiq tapsirdi. G’a`llekeshlerimiz 56 min` tonna da`n jetistirdi. Pille, qara mal ha`m mallardan alinatug`in o`nimlerdi tapsiriw plani da tabisli orinlandi.
Uris jillari ko`plegen Qaraqalpaqstanlilar basqa qalalarg`a jiberildi, onda olar front ushin jumis isledi. Olar Sverdlov, Qarag`anda shaxtalarinda, Orenburg, Gor`kiy, Moskva ha`m basqa da sanaat oraylarinda o`z waziypalarin inabat penen orinladi. Misali, Perm` oblastinin` Kizlovskiy shaxta ka`ninde Qaraqalpaqstannan 1000 adam isledi. Sonday-aq Sverdlov oblastinin` Lukovskiy GRES inin` qurilisinda, Chelyabinsk ko`mir ka`ninde, Gubaki qalasi shaxta ha`m zavodlarinda 1648 qaraqalpaqlar pida`ka`rlik penen miynet etti. Al, 1943-jili Bekabad metallurgiya kombinati qurilisinda Qaraqalpaqstannan 400 adam isledi.
1941-1943-jillar 377 mug`allim tayarlandi. Sonin` menen birge mug`allimler tayarlaytug`in 6 ayliq kursta 400 adam pitkerdi. Mektep oqiwshilari uris jillarinda frontqa ja`rdem fondlarin sho`lkemlestirip, ekshembilerge qatnasti. Joqari qa`nigeli padagog kadrlardi tayarlaw maqsetinde 1944-jili Qaraqalpaqstan mug`allimler instituti pedagogikaliq institut bolip ashildi.
Uris jillarinda bul jerde Qaraqalpaqstang`a ko`shirip a`kelingen ilimpazlar professor G.D.Petrov, M.V.Porodokov, dotsentler S.A.Fisher, N.D.Shepkin studentlerge ta`lim-ta`rbiya berdi. Sonday-aq 240 orinliq sirttan oqiw bo`limi ashildi. Frontqa atlang`an bir neshe on min`lag`an qaraqalpaq xalqinin` ullari menen qizlari sawash maydanlarinda qah armanliq erlikleri menen o`zlerin xaliq aldinda dan’g’qa bo`ledi. Olardan 20 jawinger buring`i awqamnin` qah armani, al altawi «Dan’q» ordeninin` toliq kavaleri atag`in aldi.
Ulli jen`istin` 50 jilliq bayrami mu` na`sibeti menen Qaraqalpaqstan Respublikasinda fashizmge qarsi qanli sawashta qurban bolg`an 33900 jerleslerimizdin` ma`rtligi ma`n`gilik etiw maqsetinde 3 tomliq «Estelik» kitabi basip shig`arildi. Hu` rmetli prezidentimiz Islam A` bdig`anievich Karimov aytqaninday «Jerde tirishilik bolip turg`anda bizler qah armanlardin` erligi, olardin` sem`yalari menen balalari aldinda baslarimizdi to`men iyemiz».
Uris veteranlarimiz Qaraqalpaqstannin` biyg`a`rezligin qorg`awda suverenligin bekkemlew, Respublikani teren` dag`daristan shig`ariw ha`m jas a`wladti ta`rbiyalaw jolindag`i a`meliy islerde u` lgi ko`rsetip atir. Xaliqtin` a`dep-ikramliq jaqtan jan`alaniwinda, bizin` ata-babalarimizdin` maqtanish ha`m arnamis bolip esaplang`an a`sirlerden berli kiyatirg`an bayliqlardi, da`stu` rlerdi qayta tiklewde uris veteranlarinin` roli biybaha.