Өзбекстан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

Passiv bo`limi:

1.Wo`z qarji’lari’ni’n` derekleri.

2. Minnetlemeler.
Buxgalteriya balansi’ni’n` aktiv ha`m passiv ta`repindegi ha`r bir bo`lim tiyisli statyalardi’ wo`z ishine aladi’.
Balans du`ziw ushi’n tiykarg`i’ mag`li’wmatlar buxgalteriya yesabi’ schetlari’nan ali’nadi’. Buxgalteriya schetlari’nda ka`rxana ha`m sho`lkemlerde tiyisli bolg`an tovar-materialli’q bayli’qlardi’n` qarejeti yesabat da`wiri boyi’nsha toli’q wo`z ko`rinisin tabadi’. Buxgalteriya yesabi’nda barli’q xojali’q operaciyalari’n hu`jjetlestiriw ag`i’mdag`i’ buxgalteriya yesabi’ mag`li’wmatlari’ ha`m finansli’q yesabat ko`rsetkishlerine da`lillewshi ku`sh beredi.
Buxgalteriya yesabi’ni’n` milliy standartlari’n a`melge asi’ri’w ha`m bul boyi’nsha jumi’slardi’ jan`a basqi’shqa ko`teriw maqsetinde buxgalteriyali’q yesap schetlar sistemasi’ni’n` jan`a jobasi’ islep shi’g`i’ldi’. «Xojali’q ju`ritiwshi sub’ektler finans-xojali’q ha`reketinin` buxgalteriya yesabi’ schetlar jobasi’ ha`m woni’ qollaw boyi’nsha ko`rsetpe» atli’ 21-sanli’ Buxgalteriya yesabi’ni’n` Milliy Standartlari’ O`zbekistan Respublikasi’ni’n` «Buxgalteriya yesabi’ haqqi’nda»g`i’ Ni’zami’ni’n` 5-statyasi’na muwapi’q islep shi’g`i’lg`an. Schetlar jobasi’ni’n` da`slepki 1-8 bo`limlerinde tiykarg`i’ yag`ni’y balans schetlari’, 9-bo`limde tranzit yamasa waqti’nshali’q schetlar jaylasti’ri’lg`an.
1-Bo`lim. Tiykarg`i’ qurallar, materialli’q emes aktivler ha`m basqa da uzaq mu`ddetli aktivler.
2-Bo`lim. Tovar-materialli’q zapaslar
3-Bo`lim. Kelesi da`wir shi’g`i’nlari’ ha`m mu`ddeti uzayti’ri’lg`an shi’g`i’nlar
4-Bo`lim. Ali’natug`i’n schetlar
5-Bo`lim. Pul qarji’lari’, qi’sqa mu`ddetli investiciyalardi’ ha`m basqa da ag`i’mdag`i’ aktivler
6-Bo`lim. Ag`i’mdag`i’ minnetlemeler
7-Bo`lim.Uzaq mu`ddetli minnetlemeler
8-Bo`lim. Kapital, bo`listirilmegen payda ha`m rezervler
9-Bo`lim. Da`ramatlar ha`m shi’g`i’nlar.
Usi’ joqari’da ko`rsetilgen schetlar jobasi’ finansli’q yesabatlardi’ ju`rgiziwdin` tiykarg`i’ deregi boli’p yesaplanadi’.
Finansli’q yesabatlardi’ ju`rgiziwdin` ja`ne bir tu`ri inventarizaciya. Ha`zirgi sharayatta ha`r bir mu`lk iyesin kem shi’g`i’nlar boli’wg`a, mu`lkke bolg`an qatnasi’n jaqsi’lawg`a, mu`lktin` toli’qli’g`i’n qadag`alawg`a u`gitleydi. Ka`rxana ha`m sho`lkemlerdin` mu`lkti tiyisli materialli’q juwapker shaxs juwapkershiliginde boli’p, wolar mu`lklerdin` toli’qli’g`i’n ta`miyinlew ushi’n juwapker shaxs dep ataladi’. Mu`lklerdin` toli’qli’g`i’, ha`reketi, tu`rleri boyi’nsha sintetikali’q ha`m analitikali’q schetlarda qadag`alansa, yekinshi ta`repten materialli’q juwapker shaxslardi’n` yesabatlari’nda ko`rsetiledi. Biraq buxgalteriya schetlari’ndag`i’ mag`li’wmatlar menen tovar yesabati’ndag`i’ mag`li’wmatlardi’n` bir-birine sa`ykesligin tasti’yi’qlaw maqsetinde materialli’q bayli’qlar inventarizaciya qi’li’nadi’. İnventarizaciya - dep tiyisli materialli’q juwapker shaxs juwapkershiligindegi tovar- materialli’q bayli’qlardi’n` toli’qli’g`i’n san ha`m sapa jag`i’nan ani’qlap, buxgalteriya jazi’wlari’ menen sali’sti’ri’w ha`m na`tiyjelerdi ani’qlawg`a ayti’ladi’.
I’nventarizaciya o`tkeriw joli’ menen ka`rxanag`a tiyisli bolg`an materialli’q bayli’qlardi’n` toli’qli’g`i’ ta`miyinlenedi. İnventarizaciyani’ toli’q, tek bir bo`legin tan`lap ali’p o`tkeriw mu`mkin.
1. Toli’q inventarizaciya o`tkeriw basshi’ ta`repinen arnawli’ jazba buyri’q beriw joli’ menen a`melge asi’ri’ladi’.
2. Bir bo`legi o`tkeriletug`i’n inventarizaciyalar tiykari’nan bahalardi’n` o`zgeriwi a`melge asi’ri’lg`anda o`tkiziledi.
«Buxgalteriya yesabi’ ha`m yesabati’ haqqi’nda»g`i’ ni’zamg`a tiykarlani’p ka`rxanada inventarizaciya o`tkeriw da`wirlerinen g`a`rezsiz belgileydi. Ni’zamg`a tiykarlani’p ka`rxanalar ji’lli’q yesabat du`ziwden aldi’n o`zlerine tiyisli mu`lklerdin` toli’qli’g`i’n ta`miyinlew maqsetinde inventarizaciya o`tkeredi. Olardi’ to`mendegi mu`ddetlerde o`tkiziw usi’ni’s etiledi:
-tiykarg`i’ qurallardi’ yesabat ji’li’ni’n` 1-oktyabrinde
-sklad ha`m bazadag`i’ sanaat tovarlari’n bir ji’lda 1 ma`rte
-pul qarji’lari’n bir ayda 1 ma`rte
-skladtag`i’ azi’q-awqat tovarlari’n bir ji’lda 2 ma`rte.
Joqari’dag`i’ mu`ddetlerde jobali’ inventarizaciya o`tkeriledi.
Kassa operaciyalari’nda pul qarji’lari’na ha`r ay aqi’ri’nda inventarizaciya o`tkiziledi.
Ha`zirgi zaman sistemasi’nda ka`rxana xi’zmetin bahalawda payda ekonomikali’q ko`rsetkishi en` tiykarg`i’ ko`rsetkish boli’p yesaplanadi’. Sonday-aq, wo`nimnin` wo`zine tu`ser bahasi’n kemeytiw degen en` a`hmiyetli wazi’ypani’ sheshiwde wo`ndiris resurslari’n duri’s sarplaw, ekonomlaw (tejew), ta`rtibin a`melde ken` qollani’w lazi’m. Sol ushi’n ha`zirgi waqi’tta wo`ndiris qa`rejetlerin yesapqa ali’wg`a u`lken a`hmiyet bermekte. Wo`ndiris qa`rejetlerin yesapqa ali’wdi’n` to`mendegi wazi’ypalari’ bar:
1.Wo`nim o`ndiriw ha`m woni’ sati’w menen baylani’sli’ haqi’yqi’y qa`rejetlerdi wo`z waqti’nda toli’q yesaplarda sa`wlelendiriw;
2.Wo`nim o`ndiriw processinde material, pul ha`m miynet resurslari’nan duri’s paydalani’w u`stinen qadag`alap bari’wdi’ ta`miyinlew;
3. Ko`lemi, si’pati’ boyi’nsha wo`nim o`ndiriw rejesinin` ori’nlani’wi’n qadag`alaw;
4. Wo`nimnin` ayi’ri’m tu`rlerinin` haqi’yqi’y wo`zine tu`ser bahasi’n yesaplaw;
5. Wo`ndiris xojali’q yesabi’ xi’zmeti na`tiyjelerin ani’qlaw.
Rejelestiriw, wo`ndiris yesabi’ni’n` tiykarg`i’ principlerinin` biri wo`ndiris qa`rejetlerin yesap ha`m yesabatlarda duri’s toparlarg`a bo`liw boli’p tabi’ladi’. «Qa`rejetler qurami’ haqqi’nda»g`i’ Ni’zamg`a muwapi’q ha`mme qa`rejetler to`mendegishe toparg`a bo`linedi:
1. Wo`nim o`ndiriwdin` wo`zine tu`ser bahasi’na qosi’latug`i’n qa`rejetler;
2. Wo`ndiris tin` wo`zine tu`ser bahasi’na qosi’lmaytug`i’n, bir tiykarg`i’ xi’zmetten ali’natug`i’n paydadan yesapqa ali’natug`i’n da`wir qa`rejetlerine qosi’latug`i’n qa`rejetler;
3. Ka`rxana uli’wma xojali’q xi’zmetinen ali’natug`i’n payda yamasa zi’yanlarda yesapqa ali’natug`i’n ka`rxanani’n` finansli’q xi’zmeti boyi’nsha qa`rejetleri;
4. Da`ramat sali’g`i’n to`legege shekemgi payda yamasa zi’yanlar yesap-kitabi’nda yesapqa ali’natug`i’n ku`tilmegen zi’yanlar.
Solay etip, wo`ndiris qarejetleri ekonomikali’q mazmuni’na qaray eki toparg`a bo`linedi:
1.Tiykarg`i’ qa`rejetler;
2.Uli’wma xojali’q qa`rejetleri.
Tiykarg`i’ wo`ndiris qa`rejetlerine tiykarg`i’ wo`ndiris tin` texnologiyali’q processi menen baylani’sli’ qarejetler kiredi.
Ma`selen, shiyki zat, jani’lg`i’, elektr quwatli’li’g`i’, tiykarg`i’ material, jumi’sshi’lar, is haqi’ x.t.b.
Uli’wma xojali’q qa`rejetlerine socialli’q qamsi’zlandi’ri’w, da`wir qarejetleri, sali’q to`lemleri x.t.b. kiredi.
Wo`ndiris processlerin yesapqa ali’w ushi’n arnawli’ schetlar tayarlang`an. Olardi’n` tiykarg`i’lari’ni’n` biri 2010 «Tiykarg`i’ wo`ndiris » scheti’ boli’p, wo`nim wo`ndiris i ushi’n jumsalg`an qarejetlerdi ko`rsetiw ha`m islep shi’g`ari’lg`an wo`nimnin` haqi’yqi’y wo`zine tu`ser bahasi’n ani’qlaw ushi’n qollani’ladi’. Usi’ schetti’n debet ta`repinde wo`nim o`ndiriw ushi’n jumsalg`an barli’q qarejetler toplanadi’. Woni’n` kreditinde bolsa, islep shi’g`ari’lg`an wo`nimler jobasi’ni’n` wo`zine tu`ser bahasi’ boyi’nsha bahalani’p ko`rsetiledi.
Qa`rejetler bag`dari’n ha`m olardi’ ma`mleket ta`repinen basqari’wda, usi’ bag`darda ali’p bari’li’p ati’rg`an yesap siyasati’ da ta`sirin ko`rsetedi. Ma`mleket ta`repinen qabi’l etilgen a`meldegi ni’zam qag`i’yda ta`rtipler arqali’ ja`miyettegi basqa qa`rejetlerde ta`rtipke sali’p turi’ladi’ ha`m woni’n` na`tiyjesinde qa`rejetlerdin` bag`dari’ o`zgeredi. Ma`selen, 1995-ji’l 1-yanvardan ku`shke kirgen «Wo`nim (jumi’s, xi’zmet) o`ndiriw ha`m woni’ sati’w boyi’nsha wo`nimnin` wo`zine tu`ser bahasi’na kirgizilgen qa`rejetler qurami’ ha`m finans na`tiyjelerin qa`liplesiw ta`rtibi haqqi’nda»g`i’ Ni’zamni’n` qabi’l etiliwi qarejetler bag`dari’n, solardan, wo`ndiris ha`m basqari’w qa`rejetleri putkilley o`zgerip ketti. Ni’zam qabi’l etilgenge shekem barli’q qa`rejetler quni’ islep shi’g`i’lg`an wo`nimnin` wo`zine tu`ser bahasi’na kirgizilgen. Ni’zamni’n` a`meliyatqa engiziliwi menen qa`rejetler wo`ndiris ha`m da`wir qa`rejetlerine bo`linip, tek wo`ndiris qa`rejetleri wo`nimnin` wo`zine tu`ser bahasi’na kirgiziletug`i’n boldi’. Wo`ndiris ke baylani’sli’ bolmag`an basqa qarejetler, yag`ni’y uli’wma xojali’q qarejetleri xojali’q ju`rgiziwshi sub’ektlerdin` finansli’q na`tiyjeleri yesabi’nan qaplanadi’. Na`tiyjede, a`meldegi buxgalteriya yesabi’ schetlar rejesinde «Uli’wma xojali’q qa`rejetleri» scheti’ orni’na «Da`wir qa`rejetleri» scheti’ payda boldi’. Bunnan ko`rinip turg`ani’nday, ni’zamni’n` ku`shke kiriwi wo`nimnin` wo`zine tu`ser bahasi’nda qa`rejetler mug`dari’ni’n` kemeyiwine ali’p keldi. A`melge asi’ri’lg`an wo`zgerisler wo`ndiris qa`rejetlerin yesapqa ali’w, yesaptan shi’g`ari’w usi’llari’na da wo`z ta`sirin tiygizdi. Uli’wma wo`ndiris qa`rejetlerine to`mendegiler kiredi: xi’zmet ko`rsetiw ha`m basqari’w, xi’zmetkerlerdin` miynet haqi’si’, social qamsi’zlandi’ri’w aji’ratpalari’ menen birge, binalardi’ jaqti’landi’ri’w, amortizaciya qa`rejetleri h.t.b. 2510 – «Uli’wma wo`ndiris qa`rejetleri» scheti’ boyi’nsha analitik schetlar sanaat ka`rxanalari’nda cexlar boyi’nsha analitikali’q schetlar shen`berinde qa`rejetler yesabi’ statyalari’ boyi’nsha ju`ritiledi. Barli’q tiyisli qa`rejetler ay dawami’nda 2510 «Uli’wma wo`ndiris qarejetleri» scheti’ni’n` debetinde yesapqa ali’ni’p bari’ladi’. Ay aqi’ri’nda bul qa`rejetler islep shi’g`ari’lg`an wo`nimnin` wo`zine tu`ser bahasi’na qosi’w ha`m wo`zine tu`ser bahasi’n yesaplaw maqsetinde 2510«Uli’wma wo`ndiris qa`rejetleri» scheti’ni’n` kreditinen 2010 «Tiykarg`i’ wo`ndiris » scheti’ ha`m basqa tiyisli schetlar debetine bo`listiriw joli’ menen o`tkiziledi. Wo`ndiris qa`rejetlerine wo`ndiris ke qatnasqan isshilerdin` is haqi’si’n da kirgiziw lazi’m. Bul schet 6710 «Miynet haqi’ boyi’nsha xi’zmetkerler menen yesap-sanaqlar» dep ataladi’. Sonday-ak, wo`ndiris qa`rejetlerin yesapqa ali’w menen tiykarg`i’ qurallardi’n` tozi’wi’n yesapqa alatug`i’n schetlarda (0211 – 0299) baylani’sli’. wo`ndiris processinde tiykarg`i’ qurallar tozadi’ ha`m olardi’n` kunlari’ tozi’w summasi’ wo`nimlerdin` wo`zine tu`ser bahasi’na bo`leklep o`tkiziledi.