II-Bap. Ko`p milletli kompaniyalardin` ma`mleket penen mu`nasibetleri. 2.1. Mámlekettiń óz aymaǵında ko`p milletli kompaniyalar iskerligine jantasıw principlerı.
Mámleket shet el xalıq aralıq kompaniyalar menen óz munasábetlerin kepillikke iye mámleket mákemeleri hám jámiyetlik shólkemleriniń xalıq aralıq kompaniyalar iskerligin turaqlılastırıwǵa qaratılǵan nızamshılıq, atqarıw hám qadaǵalaw ózgeshelikindegi ilajlar sisteması járdeminde quraydı.
90 -jıllar aqırlarında kóp mámleketler milliy húkimetleriniń itibarı xalıq aralıq finanslıq aǵıslar kóleminiń keskin kóbeyiwi hám dinamikasınıń ózgeriwine qaratılǵan bolıp, olarǵa qısqa múddetli finanslıq minnetlemeler, investitsion aǵıslar hám spekulyativ kapital háreketi kiredi. Xalıq aralıq kompaniyalar tárepinen ámelgeasıriliwshi finanslıq aǵıslar qabıl etiwshi mámleketler ekonomikasına tikkeley tásir etedi, hám Aziyadaǵı qatar rawajlanıp atırǵan mámleketlikler ashshı tájiriybesiniń kórsetiwishe, olardıń mámleket tárepinen saykes emes tártipke saliniwi mámleketdegi hámdúnyadaǵı makroekonomikalıq jaǵdaydı izden shıǵarıwı múmkin.
Xalıq aralıq kompaniyalar investitsion iskerligin mámleket tárepinen tártipke salıwdıń eń keń tarqalǵan qurallarına milliy firmalar úleslik kapitalında shet el investor úlesin sheklew, islep shıǵarıwdı basqarıwdaǵı sheklewler,paydanı bólistiriwde maksimal úlesti anıqlaw, litsenziyalar, patentler beriw shártleri, buxgalterlik esabatın tekseriw kiredi. Bunnan tısqarı, sırt el kompaniyalarınıń sanaattıń ayırım tarmaqları, xızmet tarawlarına (telekommunikatsiya, transport, baylanıs, televidenie) kiriwi qadaǵan etiledi. Rossiyada, mısalı, konversiya, kemde-kem ushraytuǵın metallardı qazip alıw hám qayta islew, kommunikatsiyalar sıyaqlı xalıq xojalıǵınıń strategiyalıq tarmaqları menen baylanıslı joybarlarda sırt el firmaları qatnasıwı sheklengen.
Qabıl etiwshi mámlekette xalıq aralıq kompaniyalardıń shet el filialların sho`lkemlestiriw maqsetlerin bes taypaǵa ajıratıw múmkin:
1. Satıw bazarların keńeytiw. Bas kompaniya qabıl etiwshi mámlekette tayın ónimler islep shıǵarıw yamasa túrli xızmetler kórsetiwdi quraydı. Bunda sırt el korporatsiyasi islep shıǵarıw ushın óz ónimin islep shıǵarıw texnologiyasın, basqarıw tájiriybesin hám óz tovar belgisinen paydalanıw huqıqın beredi.
2. Eksport kólemin kóbeytiw. Xalıq aralıq kompaniyalar eksportinin` barǵan sayın kóp bólegi olardıń shet el filiallarına tuwrı kelip atır. Korporatsiyalar shet el islepshıǵarıwdı rawajlandırıw maqsetinde arzan jumısshı kúshi hám kóp tábiyiy resurslarǵa iyeqabıl etiwshi mámleketlerge kapital kiritedi. Shet el filial nátiyjeli iskerlikkórsetiwiniń zárúrli shárti retinde jergilikli hám regionlıq kólemli satıw bazarlarınıń bar ekenligi esaplanadı.
3. Shiyki zat hám materiallar menen támiyinlew. Xalıq aralıq kompaniyalar shet el filiallarınıń kóbisi bólegi TMK sisteması firmaların, sonday-aq, bas kompaniyanı tábiyiy resurslar menen támiyinlew maqsetinde ámel etedi.
4. Ajayıp texnologiyalardı satıp alıw. Sol maqsette xalıq aralıq kompaniyalar joqarı ilimiy potensialǵa iye, yaǵnıy izertlew orayları, universitetler, texnologiyalıq parkler, intellektuallıq “insan kapitalı” ámeldegi bolǵan mámleketlerde (AQSh, Yaponiya, YEI mámleketleri) óz shet el kárxanaların quraydı.
5. Iskerlik natiyjeliligin asırıw. Xalıq aralıq kompaniyalardıń shet el kárxanaları iskerliginde masshtab nátiyjesi ústemshilikleri, vertikal hám gorizontal xalıq aralıq islep shıǵarıw integraciyası qollanıladı.
Qabıl etiwshi mámleket mámleketi TMKnin` tómendegilerge járdem beriwine ıntıladı :
- olar ámel qılıp atırǵan mámleket ishki hám sırtqı qa`wipsizligin ta`miyinlew ;
- xalıqtıń optimal real dáramat alıwına shárt-sharayat jaratıw hám bántlik dárejesin asırıwdı támiyinlew;
- xalıq salamatlıǵın saqlaw hám átirap -ortalıq qáwipsizligi;
- mádeniyat, texnika, pán, bilimlendiriw dárejesin kóteriw.
Túrli mámleketlerdiń óz ekonomikasına sırt el investorlarin tartıw programmalarında ulıwma belgilerdi kóriw múmkin. Birinshiden, barlıq mámleketler reklama materialların tarqatıw, arnawlı seminarlar, ushırasıwlar, jıynalıslardı tiykarlanıp mámleket dárejesinde ótkeriw jolı menen shet el kapital tartılıp atırǵan mámleket “abıray” in asırıwǵa ıntıladı. Ekinshiden, bul programmalar shet el qarjı iyelerin dizimnen ótkeriwde byurokratik ilajlardı jeńillestiriw hám ápiwayılastırıwdı názerde tutadı. Aqır-aqıbetde programmalarda shet el investorlarga finanslıq jeńillikler beriw (bul rawajlanıp atırǵan hám ótiw ekonomikası dáwirindegi mámleketler ushın xarakterli) názerde tutıladı.
Qabıl etiwshi mámlekettiń óz ekonomikasına xalıq aralıq kompaniyalardı tartiw boyınsha ilajlardı tómendegi gruppalarǵa ajıratıw múmkin:
1) Tártipli ilajlar - qabıl etiwshi mámleket aymaǵında xalıq aralıq kompaniyalar filialları iskerligine ruxsat beriw rejimin ápiwayılastırıw boyınsha basqarıw hám nızamlı normalardı kirgiziw.
2) Salıq jeńillikleri - sırt el firmaların salıqtan azat etiw yamasa kemeytiw. Bul jeńillikler paydaǵa salıq salıwǵa tiyisli, sonıń menen birge “salıq demalıslari” in kirgiziw (xalıq aralıq kompaniya shet el filial kárxanasın jumısqa túsiriw dáwirige shekem paydaǵa salıq salıwdan azat etiw), social qamsızlandırıwǵa tólewlerden ajıratılǵan qarjılar muǵdarın kemeytiw, kapital repatriatsiyasi hám paydanı shet elge shıǵarıwda salıqlardan azatqılıwda kórinetuǵın boladı.
90 -jıllarda xalıq aralıq kompaniyalar qarjıların tartıwshı mámleketler ortasında salıq báseki keskinlesti, sebebi áyne salıqqa tartıw xalıq aralıq kompaniyalar jaylasıw ornın barǵan sayın kóbirek anıqlap atır. Bunday báseki qabıl etiwshi mámleketlerdiń ekonomikasına ulıwma unamsız tásir kórsetedi, yaǵnıy mámleket dáramatları hám sırt el investitsiyaları qısqarıwına alıp keledi. 90 -jıllar aqırında ayırım xalıq aralıq shólkemler (mısalı, OESR, YEI) milliy hám xalıq aralıq kompaniyalar ushın salıq stavkaları ortasındaǵı ayırmashılıqlardı baqlawdı ornatıw maqsetinde bul shólkemlerge aǵza mámleketler salıq rejimin úyreniw ushın ekspertler jumısshı toparın quradılar.
3) Jeńillikli shártlerde subsidiyalar hám qarızlar. Bularǵa jergilikli finanslıq shólkemlerdiń jeńillikli shártler menen shet el investorlarga bergen kreditleri, Nızamlı hújjetler menen rásmiylestirilgen amortizatsiya fondina (firmanıń normal iskerlik kórsetiwin támiyinleytuǵın kapital qoyılmalardı tákirar islep shıǵarıwdı finanslıq támiynlewge xızmet etiwshi arnawlı fond) tólewlerdiń qısqartirilganmúddetleri kiredi. Amortizatsiya fondina tólewlerge salıq solinbaydi. Bunnan tısqarı, ayırım mámleketler shet el investorlarg`a energiya tasıwshılar ushın aqsha tólewge subsidiyalar hám firma xızmetkerleri jumıs xaqiga subsidiyalar ajratadı.
4) Sawda jeńillikleri import bojlarini kemeytiw yamasa olardan azat etiwdi ańlatadı. Eksportqa salıstırǵanda sawda jeńillikleri eksportti finanslaw, eksport kepilliklerin beriw hám eksport bajlarinan azat etiwden ibarat.
5) Shet el firmalar isbilermenlik iskerligine kómeklesiw. Ol erkin isbilermenlik aymaqların (shet el kelip shıǵıwshı tovarlar ádetdegi bajıxana tólewlerisiz islep shıǵarılıwı, qabarǵan jerleniwi, saqlanıwı, satılıwı, satıp alınǵan zat etiliwi múmkin bolǵan qabıl etiwshi mámleket aymaǵınıń bir bólegi) shólkemlestiriw; qabıl etiwshi mámleket ekonomikası ústin turatuǵın tarmaqları rawajlanıwın xoshametlew; kontsessiyalardi (mámleket tárepinen shet el firmaǵa óz mámleketi aymaǵında jumıs alıp barıw : paydalı qazilmalar tabıw, sanaat kárxanaların qurıw hám jumısqa túsiriw hám basqa huqıqlardıń beriliwi) finanslıq támiynlew, kapitallar bazarında mámleket preferentsiyalari,
ITTKIni qollap-quwatlaw ; básekilesip atırǵan tovarlar hám xızmetler importın qadaǵan etiw; milliy valyutanı devalvatsiyadan saqlaw ilajları ; qarız kepillikleri, qalaq regionlar aymaǵında isbilermenlik iskerligin xoshametlew; menshiklestiriwde qatnasıwda kórinetuǵın boladı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
