O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

2.2. Ko`p milletli kompaniyalar iskerligin ma`mleket ta`repinen ta`rtipke saliniwi.

Qabıl etiwshi mámlekette xalıq aralıq kompaniyalar iskerligin huqıqıy tártipke salıw eki jol menen: milliy-huqıqıy hám xalıq aralıq huqıqıy usıllar menen ámelge asıriladı.
Milliy-huqıqıy tártipke salıw milliy huqıq sisteması normaları hám institutların (basqarıw, puqaralıq hám b.) qóllawdan ibarat. Kóp mámleketlerde shet el firmalar iskerligine tiyisli investitsion nızamlar hám kodekslar kórinisinde arnawlı nızamshılıq qáliplesken. Olardıń tiykari - qabıl etiwshi mámlekette shet el investitsiyalardıń qaǵıydaları, shártleri hám huqıqıy kepillikleri bolıp tabıladı.
Qabıl etiwshi mámlekette shet el firmalar iskerligine tiyisli milliy nızamshılıqqa kóp mámleketler shet el investorga qabıl etiwshi mámleket milliy rejimin, yaǵnıy shet el investor huqıqların milliy kárxanalar huqıqlarına teńlestiriwshi sharayatların usınıs etiwshi qaǵıydanı kirgizedıler. Bunnan tısqarı, shet el investornin` qosımsha táwekelshiliginoraw ushın qabıl etiwshi mámlekettiń milliy nızamshiligi shet el investor ushın qosımsha jeńillikler hám ústemshiliklerdi názerde tutadı.
Kóp mámleketler nızamshilig`inda shet el investorlarg`a kommerciyalıq bolmaǵan táwekelshilikler (sırt el jeke menshikti milliylestiriw, terrorizm, payda repatriatsiyasina ta'qiq, sırtqı tólewlerge moratoriy) boyınsha kepillikler bar. Bunda investitsion tartıslardı xalıq aralıq arbitraj institutlarında olardıń tártip qaǵıydaların qóllaw menen sheshiw názerde tutıladı.
Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesiniń 02. 05. 2003 j. 205-sanlı «Tuwrıdan-tuwrı shet el investitsiyalardı huqıqıy qorǵawdı kúsheytiwge tiyisli qosımsha ilajlar tuwrısında»gi Sheshimi menen " Sırt ellik investorlarhuqıqlarınıń kepillikleri hám olardı qorǵaw ilajları tuwrısında" gi Ózbekstan Respublikası Nızamına muwapıq hám respublikaǵa tuwrıdan-tuwrı shet el investitsiyalardı tartıw ushın jáne de qolay shárt-shárayatlardı támiyinlew, shet el investitsiyalardı isenimli huqıqıy qorǵawdıń ámeliy mexanizmin júzege keltiriw, mine sol tiykarda mámleketdegi investitsiya ortalıǵın jáne de jaqsılaw maqsetinde Ózbekstan Respublikası Ádillik ministrligine shet el investorlarin hám shet el investitsiyalar qatnasıwındaǵı kárxanalardı huqıqıy qorǵawdı támiyinlew wazıypası júkletilgen hám tómendegi huqıqlar berilgen:
- shet el investorlarin hám shet el investitsiyalar qatnasıwındaǵı kárxanalardı juwapkerlikke tartıwdıń tıyanaqlılıǵın zárúr hújjetler, sonday-aq, jınayatlı, puqaralıq, xojalıq hám basqarıw jumıslar materialları menen tanısıw jolı menen úyrenip shıǵıw ;
- ministrlikler, keńseler hám qadaǵalaw shólkemleri, sonıń menen birge jergilikli húkimet hám basqarıw shólkemleri basshılarına nızam hújjetleriniń anıqlanǵan buzılıwları, nızam aynıwın hám oǵan alıp keliwshi shárt-shárayatlardıń sebeplerin jónge salıw tuwrısında belgilengen múddetlerde orınlanıwı májburiy bolǵan usınısnamalar kirgiziw;
- lawazımlı shaxslar tárepinen shet el investorlar hám shet el investitsiyalar qatnasıwındaǵı kárxanalardıń huqıqları hám nızamlı mápleri aynıwı halları anıqlanǵan jaǵdaylarda, sonıń menen birge ádillik shólkemleriniń nızamlı talapları lawazımlı shaxslar tárepinen atqarılmaǵan táǵdirde ayıplı lawazımlı shaxslardı juwapkerlikke tartıw tuwrısındaǵı máselelerdi tiyisli organlar aldına qoyıw ;
- shet el investorlar hám shet el investitsiyalar qatnasıwındaǵı kárxanalardıń huqıqların buzip atirg`an qadaǵalaw etiwshi hám de jergilikli húkimet hám basqarıw shólkemleriniń háreketi yamasa qararların toqtatıp qoyıw ;
- jınayatlı, puqaralıq, xojalıq hám basqarıw jumıslar boyınsha shet el investorlar hám shet el investitsiyalar qatnasıwındaǵı kárxanalardıń huqıqları hám nızamlı máplerin buzıwshi sud hújjetlerin mámleket baji to`lemesten qayta kórip shıǵıw tuwrısında sud instantsiyalarina usınıslar menen shaqırıq qılıw ;
- shet el investorlar hám shet el investitsiyalar qatnasıwındaǵı kárxanalardıń óz huqıqları hám nızamlı mápleri buzılǵanlıǵı tuwrısındaǵı shaqırıwların tekseriw ushın tiyisli qánigelerdi qosıw.
Xalıq aralıq huqıqıy tártipke salıw mámleketlikler araliq kelisimlerden ibarat. Ol eki ta`repleme hám kópta`repleme tiykarda ámelge asıriladı. Shet el investitsiyalardı xoshametlew hám qorǵaw haqqındaǵı eki ta`repleme xalıq aralıq shártnamalar shet el investitsiyalar statusini anıqlaydı hám bir-biriniń qarjıları ushın qabıl etiwshi mámlekettiń milliy rejimin óz-ara usınıs etedi. Bul shártnamalar investitsiyalardı siyasiy táwekelshiliklerden qorǵaw tuwrısındaǵı qaǵıydalar hám baxslardi sheshiw rejimin óz ishine aladı. Kóplegen kapital eksport etiwshi mámleketler xalıq aralıq eki ta`repleme kelisimlerge qosımsha túrde kapital shıǵarıwdı xoshametlew ushın óz puqaraları hám huqıqıy shaxslar shet el investitsiyaların qamsızlandırıwlawdıń mámleket sistemaların shólkemlestiriwdi.
Kóp tárepleme xalıq aralıq -huqıqıy tártipke salıw kóp ta`replemea universal shártnama -kelisimler tiykarında ámelge asıriladı. Ol jaǵdayda BMT sisteması mákemeleri hám integratsion birlespeler (EI, NAFTA, ASEAN hám b.) qatnasadı. Shet el isbilermenlik máseleleri boyınsha eń ataqlı kópta`repleme universal konventsiyalarg`a 1965 jıl “Qabıl etiwshi mámleketler hám shet el menshikli qarjı iyeleri ortasında investitsion tartıslardı sheshiw haqqında”gi Vashington konventsiyasi kiredi.
Bul konventsiyaga qaray oǵan qosılǵan mámleketlikler hám investorlar tartıslardı hal qılıw ushın Xalıq aralıq remontlaw hám rawajlanıw banki (XTTB) qasında investitsion tartıslardı muwapıqlastırıw boyınsha Xalıq aralıq orayǵa shaqırıq etiwi múmkin.
Kórsetilgen shólkemge shaqırıq etiwdiń shárt-sharayatı bolıp, olardıń bahsti keliwtiriwshi ilaj yamasa arbitraj sudı járdeminde sheshiwge jazba razılıǵı esaplanadı.
1985 jıl Seul konventsiyasi tiykarında XTTB qasında shet el menshikli investitsiyalardı qamsızlandırıwlaw boyınsha Xalıq aralıq agentlik (XXISXA) islengen.
Bul sistema boyınsha qamsızlandırıwshı - XXISXA qamsızlandırıwlanıwshı - shet el investor menen imzalangan shártnamaǵa muwapıq siyasiy qa`wipler payda bolǵan táǵdirde qamsızlandırıwlanıwshı qamsızlandırıw shártnamasında kórsetilgen muǵdardı tólew minnetlemesin aladı. Qamsızlandırıwlanıwshı óz gezeginde qamsızlandırıwshıǵa hár jılı qamsızlandırıw tólewin tólew minnetlemesin aladı.
90 -jıllar aqırında Pútkil dunya sawda shólkemi (BST) sheńberinde sawda menen baylanıslı shet el investitsiyalardı tártipke saliwahi sistema - TRIMS (Trade Related Investment Matters) formasında shet el investitsiyalardı kópta`repleme xalıq aralıq huquqiy tártipke salıw keń tarqaldı. TRIMS sheńberinde milliy húkimetler iskerliginiń zárúrli tárepleri qatarında tómendegilerdi muwapıqlastırıw ámelge asıriladı :
- shet el investorlar menen qospa kárxanalarda islep shıǵarılıp atırǵan ónimlerde milliy kárxanalar ónimi úlesi (bul bul ónimlerdi bajıxana tólewlerinen azat etiw shárti retinde qaraladı );
- shet el investor kárxanasınıń ol menen qospa milliy kárxana ushın óniminde import komponentler úlesi kórsetilgen kárxana óniminiń eksport kólemine teń bolıwı haqqındaǵı talap ;
- shet el investor shólkemlestirgen kárxanalarda eksport kólemin sheklew.
BST sheńberinde xalıq aralıq kompaniyalar hám milliy húkimetler qarjılıq iskerligin tártipke salıwdıń taǵı bir baǵdarı bolıp Xızmetler boyınsha bas shártlesiw (GATS) esaplanadı. Bunday arnawlı shártlesiwdi qóllaw zárúriyatı tez ósip baratuǵın xızmetler tarawı hám islep shıǵarıw eksporti kóbinese telekommunikatsiya hám baylanıs salasında buxgalterlik hám auditorlik iskerlik túrlerinde, informaciya maǵlıwmatların qayta islew hám programma támiynatı tarawlarında xalıq aralıq kompaniyalardıń shet elde arnawlı islep shıǵarıw filialların uyımlastırıwın ańlıwı sebepli ju`zege keldi.