Өзбекстан Республикасы

tayyora, institut ornına oliygoh sıyaqlı. Parsı-tájik tilinde goh «orın», «jay» 
mánisin bildiriwi, sonıń ushın ol oliy sapasın ala almawı, yaǵnıy «oliy joy (o’rin)» 
mánisi «ilim alatuǵın orın» mánisin bermewi, sonıń ushın institut ornına usınıs 
etilgen oliygoh ataması nadurıs ekeni tilshi alımlar tárepinen tuwrı kórsetip berildi. 
Ayırım latınsha ilimiy-texnikalıq atamalar ásirimiz baslarında ózbek tiline rus 
tili arqalı qabıl etildi. Sonıń ushın rus tiline latın hám grek tillerindegi atamalar 
qaysı fonetikalıq kóriniste ózlestirilgen bolsa, sonday halda qabıl etildi. Máselen, 
geografiya, algebra sıyaqlı. Sonı da atap ótiwi kerek, latın hám grek tillerinen 
ilimiy terminler ásirimiz baslarına shekem de ózbek tiline ózlesken edi. Biraq 
bunday terminlerdiń kópshiligi arab tili arqalı ótkeni ushın arab tiliniń fonetikalıq 
qásiyetine sáykeslestirilgen variantta qabıl etilgen edi. Máselen, juǵrofiya, aljabr. 
Sebebi arab tilinde g foneması bolmaǵanı ushın bul fonemanı j fonemasına 
almastıradı. Arab tiliniń bunday qásiyetin Zahiriddin Muhammad Bobur da 
«Boburnoma» shıǵarmasında atap ótken edi. Alım bul haqqında tómendegilerdi 
jazadı: «Arablar norgilni muarrab (arab tiline sáykeslestirip) qılıp norjil deydi». 
Ayırım tabiyattanıwshı alımlar rus tili arqalı kirip kelgen atamalardı ótmishte 
arab tili arqalı kirip kelgen atamalar menen almastırıwdı usınıs etti. Sonnan, 
geografiyanı juǵrofiyaǵa almastırsaq, tariyxıylıq tiklengen boladı degen ideyanı 

---

alǵa súrdi. 
Biraq házirgi kúnde geo menen payda bolǵan bir qatar atamalar sisteması bar, 
olarda g fonemasın j fonemasına almastırıwǵa bolmaydı. Máselen, geologiyani 
julogiya, geodeziyani judeziya, geometriyani jumetriya dep bolmaydı. Geo bólimi 
búgingi ózbek tilinde bir qansha atamalar quramında kelip, bir uya (paradigma)nı 
quraydı eken, demek, geografiyanıń da ózi qalǵanı lingvistikalıq tiykarǵa iye. 
Kórinip turǵanınday, ilimiy-texnikalıq atamalardı tártipke salıwda áne 
usınday lingvistikalıq nızamlıqlar tiykar rolin oynaydı. 
Basqa tillerden qospa atamalar da alınıwı múmkin. Bunday atamalardıń 
kópshiligi ásirimiz baslarında rus tili arqalı kirip keldi. 
Qospa atamalardıń úlken bólegi quramı boyınsha anıqlawıshlı dizbekler 
esaplanadı. Anıqlawıshlı dizbeklerdiń baǵınıńqılı bólegi baǵındırıwshı bólekke rus 
tilinde hár qıylı formalar járdeminde baylanısadı: 1) -(i) ческий (-oe, aя-, -ский (-
ре, -aя): боровской радиус, математический анализ; 2) -ный (-oe, -ая): 
контурная карта; 3) -ый (-oe, -aя): кольцевое соединение sıyaqlı. 
Bul túsiniklerdiń ózbek tilinde ańlatılıwı hár túrli: 1) hár eki bólekti 
awdarmalaw: кольцевое соединение – doirasimon ulanish (sheńbertárizli 
jalǵanıw); 2) birinshi sıńardıń grammatikalıq formasın ózbek tiline sáykeslestiriw. 
Grammatikalıq formanı sáykeslestiriw boyınsha ózbek til biliminde 70-jıllar 
baslarında eki túrli aǵım maydanǵa keldi. Olardıń birinshisi (Ayub Ǵulom 
basshılıǵındaǵı tilshiler) russha grammatikalıq formanı alıp taslaw yamasa 
qısqartıw jolı menen ózbekshelestiriw ideyasın usındı. Máselen: 
Боровский радиус – Bor radiusi 
Контурная карта – Kontur karta 
Корреляционный интеграл – Korrelyaсion integral 
Аккумуляторный сосуд – Akkumulyator idishi 
Контактное гнездо – Kontakt joyi
Рентгеновские лучи – Rentgen nurlari 
Асциллографический интегратор – Asсillografik integrator 
Basqa bir topar tilshiler bolsa (Olim Usmon) anıqlawshı bólegine izshillik 
penen -iy, -viy qosımtaların qosıwdı usınıs etti. Máselen: 
Техничесие науки – Texnikaviy fanlar (texnik fanlar emes) 
Рентгеновские лучи – Rentgeniy nurlar 
Til bilimindegi bul eki aǵımnıń tásiri tábiyǵıy ilimler boyınsha dúzilgen 
sózliklerde de óz sáwleleniwin taptı. Máselen, S.Z.Zaynobidinov hám 
E.G.Zaugolnikovanıń «Inglizcha-ruscha-o’zbekcha luǵat»ında áne usınday tásirdi 
bayqaw múmkin. Máselen, корреляционный интеграл korrelyaсion integral dep 
berilgen halda (175-bet), температурный скачок, магнитное соединение sıyaqlı 
atamalar temperaturaviy sakrash, magnitoviy ulanish dep beriledi. 
Kórinip turǵanınday, til biliminiń terminologiya bólimi boyınsha teoriyalıq 
juwmaqlar barlıq ilimiy atamalardıń bir sistemaǵa túsiwinde tiykar bolıp xızmat 
etedi. Sonıń ushın barlıq ilim tarawları boyınsha atamalar sózligin dúziwde bul 
ilim tarawı wákilleri menen tilshi alımlardıń birge islesiwi jaqsı nátiyje beredi. 
Bizdi qorshap turǵan álem bólekleri óz ara tıǵız baylanısta, óz ara shártlengen 
qatnasta bolǵanınday, olardı úyreniwshi ilimler de bir-biri menen tıǵız baylanısta.

---

Ilimler sistemasında basqa ilimler menen qatnasta bolmaǵan, onıń erisken 
jetiskenliklerinen azıqlanbaǵan bir de bir ilim joq. Belgili bir ilimde tabısqa erisken 
izertlew usılı, álbette, basqasına tásir etpey qalmaydı. 
Bir neshe ilimde bir-birine jaqın túsiniklerdiń kelip shıǵıw tórkinin anıqlawda 
bul ilimlerdiń óz ara qatnasın, bir-birine tásirin úyreniw úlken áhmiyetke iye. 
Ilimdi sistema sıpatında tanıydı ekenbiz, hár bir ilimge ilimler sistemasınıń bir 
bólegi sıpatında qaraw hám onı basqa ilim bólekleri menen qatnasta úyreniw 
ilimdegi sistemalılıq tábiyatın ashıwǵa qolay imkaniyat jaratıp beredi. 
Til biliminiń ilimler sistemasındaǵı ornın belgilew, onıń basqa ilimler menen 
qatnasın jarıtıw bul ilimniń ilimler sistemasındaǵı ornın belgilewde, til biliminiń 
bir qatar túsinikleri kelip shıǵıw tamırların jarıtıwda, ulıwma, til biliminiń kóp 
ǵana teoriyalıq mashqalalarına anıqlıq kiritiwde úlken áhmiyetke iye. 
Til bilimi ilimler sistemasındaǵı basqa ilimler erisken jetiskenlikler menen 
azıqlanıp ǵana qalmastan, óz gezeginde, onıń ózi de bir qansha ilimlerde bar 
bolǵan mashqalalardı unamlı sheshiw ushın járdem beredi. Tiykarınan, logika, 
psixologiya, tariyx, etnografiya til bilimi jetiskenliklerine súyenedi. Sonday-aq, 
tábiyǵıy ilimlerdiń atamalar sistemasın qáliplestiriw hám tártipke salıwda da til 
bilimi járdemge keledi. 
Til biliminiń basqa ilimler menen baylanıslılıq dárejesi hár túrli. Ayırım 
ilimler menen til biliminiń bazı máseleleri ǵana baylanıslı. Tiykarınan, geografiya 
menen tillik qubılıslardıń tarqalıw aymaqların belgilewde, bul aymaqlardı 
kartalastırıwda; fizikanıń akustika bólimi menen til sesleriniń fizikalıq qásiyetin 
úyreniwde; mediсina menen sóylew afaziyası máselelerin úyreniwde baylanıs 
seziledi. Basqa ilimler menen bolsa til bilimi júdá tıǵız baylanısta. Máselen, 
filosofiya til biliminiń barlıq máseleleri menen tıǵız baylanısta. 
Til bilimi qolǵa kirgizgen jetiskenliklerdi xalıq xojalıǵınıń túrli tarawlarına 
qollaw nátiyjesinde til biliminiń ámeliy tarmaqları júzege keldi. Máselen, 
avtomatikalıq awdarma, telekommunikaсiya, sóylew iskerligi buzılıwın emlew, 
ruwxıy terapiya, jazıwı bolmaǵan xalıqlarǵa alfavit jaratıw hám t.b. 
Til biliminiń basqa ilimler menen qatnasın úyreniw nátiyjesinde házirgi kúnde 
ilimler sistemasında eki ilim aralıǵındaǵı baǵdarlar payda boldı. Máselen, 
mentolingvistika (til bilimi hám filosofiya qatnası), etnolingvistika (etnografiya 
hám til bilimi qatnası), psixolingvistika (psixologiya hám til bilimi qatnası), 
paralingvistika (semiotika menen til bilimi qatnası), neyrolingvistika (mediсina, 
fiziologiya menen til bilimi). 
Basqa ilimler menen qanshelli qatnasta bolmasın, til bilimi óz izertlew 
obyekti hám izertlew shegarasına iye bolǵan óz aldına ilim sıpatında ilimler 
sistemasında belgili ornınan iye. 

---