Өзбекстан Республикасы

---

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ
JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMILENDIRIW 
MINISTRLIGI
 
 
BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK 
UNIVERSITETI 
Ótemisov A. 
TIL BILIMI HÁM TÁBIYǴÍY 
ILIMLER 
(lekciya te
kstleri) 
 
 
 
NÓKIS – 2018

---

1-lekciya
I. TIL BILIMINIŃ BASQA ILIMLER MENEN BAYLANÍSÍ 
 
Jobası: 
1. Ilim hám onıń payda bolıwı 
2. Ilimler sisteması 
3. Til biliminiń basqa ilimler menen baylanısı 
4. Til biliminiń ilimler sistemasındaǵı ornı 
 
1.Ilim hám onıń payda bolıwı 
1. Óz ara sóyleskende ilim sózin kóp esitemiz. Biraq ilim degen ne? Ol 
nelerdi óz ishine aladı? Bul sorawlarǵa juwap beriwde kóbinese oylanıp qalamız. 
Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózliginde ilim sózine tómendegishe túsinik beriledi: 
«Tábiyat hám jámiyet zańları haqqında túsinik».
Insan payda bolǵanlı berli, ózin qorshap turǵan álemdi hám usı álemniń bir 
bólegi bolǵan ózin de biliwge qızıǵıp keledi. Áne usınday qızıǵıw, ásirese, 
Áyyemgi Shıǵıs mámleketlerinde, tiykarınan, Mısır, Hindstan, Qıtayda kúsheydi, 
tábiyat hám jámiyettiń rawajlanıw nızamlıqların ámeliy tiykarda baqlap boljawshı 
arnawlı adamlar – oyshıllar jetisip shıqtı. Bunday oyshıllardıń álemdi ámeliy 
baqlawları nátiyjesinde shıǵarǵan juwmaqları jámlenip barıp matematika, 
astronomiya, logika, etika sıyaqlı ilimlerdiń tiykarları payda boldı. 
2. Qaraqalpaq tilindegi «ilim» negizi arabsha sóz bolıp, ol ilm(un) formasına 
iye. Bul sóz «oqıw úyreniw menen arttırılǵan tereń bilim» mánisin ańlatadı. 
Qaraqalpaq tilindegi ilim sóziniń mánisinde ózbek tilinde fan sózi kóbirek 
qollanıladı. Máselen, Ilimler Akademiyası – Fanlar Akademiyası, filologiya 
ilimleri kandidatı – filologiya fanlari nomzodi, hám t.b. Ózbek tiliniń túsindirme 
sózliginde fan sózine tómendegishe túsinik berilgen: «Tábiyat hám jámiyettiń 
rawajlanıw nızamlıqların ashıp beriwshi hám de átiraptaǵı ortalıqqa tásir 
kórsetiwshi bilimler sisteması». Ózbek tilinde fan sózi menen birge ilm ataması da 
jumsaladı. Biraq ilm atamasınıń mánisi keńirek.
Islam Shıǵısında «ilim» túsinigi hám diniy, hám dúnyalıq mazmundı ózinde 
jámlegen. Bir waqıttıń ózinde, ilimniń bul eki tárepi ózine tán ózgesheliklerge iye 
ekenligi de biykarlanbaǵan. Bul haqqında A.Azamov tómendegilerdi jazadı: «Fan 
(yaǵnıy ilim) insan jasaytuǵın ortalıq – tábiyat (metogalaktikadaǵı proceslerden 
miy iskerligine shekem) hám jámiyet penen (miy iskerliginen insan ruwxıyatına 
shekem) jumıs alıp barsa, din insannıń ishki dúnyası – júrek hám ruwxına tiyisli. 
Hár eki taraw sana hám oylaw kópirleri menen tutasqan». 
XI ásirden (yaǵnıy sufizm táliymatı ilim sıpatında qálipleskeninen) baslap 
«ilmi qol» hám «ilmi hol» túsinikleri qatnasqa kiritildi. Dáslep bul eki túsinik 
sufizmniń zohiriy hám botiniy dúnyasına tiyisli, murshidten muridge beriliwi 
múmkin bolǵan yamasa bolmaǵan bilimge qarata qollanǵan. «Ilmi qol» sóz menen 
ańlatıw, úyreniw jolı arqalı beriliwi múmkin bolǵan bilimdi ańlatsa, «ilmi hol» hár 
bir sufisttiń, óz oylawı hám isenimine tán, júrek kózi menen jetisken, basqalarǵa 
úyretiw imkaniyatı bolmaǵan bilimdi bildirgen. Abu Rayhan Beruniy «qol ilmi», 

---

Bahouddin Naqshband bolsa «hol ilmi»niń kórnekli wákili edi. Biri áwladlar ushın 
biybaha miynetler jazıp qaldırǵan bolsa, ekinshisi júzlep shákirtlerine ruwxıyat 
sabaǵın bergen. Sonıń menen birge, Beruniy ózine zamanlas sufistler táliymatın 
biykarlamaǵan, Naqshband ta dúnyalıq ilimge tilekles bolǵan. 
Hár qanday ilimniń tiykarında adamlardıń álemdi tikkeley baqlawı turadı. 
Insan ózin qorshap turǵan álemdi seziw organlari járdeminde sezedi. Basqalarına 
salıstıradı, ózgeshe hám uqsas belgilerin anıqlaydı. Soń anıq bir juwmaqqa keledi. 
Demek, hárbir ilim insanlardıń álemdi baqlawı, biliwi procesinde, onıń 
nátiyjesinde payda boladı. 
3. Ilimniń tiykarı bolǵan biliw uzaq waqıtlardan beri oyshıllardı qızıqtırıp 
keledi. Sonnan, biziń babalarımız da bul tarawda ózleriniń qımbatlı pikirlerin 
bayan etken. 
Dúnya alımları ishinde ekinshi muǵallim atı menen tanılǵan Farabiy biliwdiń 
eki dárejesin ajıratadı. Tiykarınan, ol «Ilimlerdiń kelip shıǵıwı haqqında» («Ixso 
al-ulum») miynetinde ilimlerdi keltirip shıǵaratuǵın sebepler haqqında pikir júritip, 
tómendegilerdi bayan etedi: «Álemde substanciya (javhar) hám akcidenciya (oraz) 
hám de substanciya hám akcidenciyanı jaratıwshı Qúdiretli Jaratıwshıdan basqa 
hesh nárse joq». 
Farabiydiń javhar hám oraz haqqındaǵı bul pikiri biliw teoriyasında ullı 
revolyuciya edi. Sebebi bizdi qorshap turǵan álem hám onıń elementleri javhar 
hám orazlardıń óz ara dialektikalıq qatnasınan quralǵan. 
Farabiy tilge alǵan javhar hám oraz túsinikleri tiykarında ne jatadı? Hár 
qanday zat dáslep biziń seziw aǵzalarımızǵa tásir etedi. Áne usı seziw aǵzalarımız 
járdeminde seziw múmkin bolǵan belgiler oraz esaplanadı. Oraz Aristotel 
filosofiyasındaǵı akcidenciyanı bildiredi. 
Farabiydiń túsindiriwinshe, orazdı bes seziw aǵzaları járdeminde sezemiz. 
Tiykarınan, reń kóriw; sesti esitiw; dám – maza, predmetlerdiń halatı, suwıq-
ıssılıǵı, qattı-jumsaqlıǵı dene, iyis seziw aǵzaları arqalı seziledi. 
Bul seziw aǵzaları insannan tısqarı haywanlarda da bar. Demek, joqarıdaǵı 
seziw aǵzaları barlıq tiri organizmge tán. Olar arqalı hár qanday organizm ózin 
qorshap turǵan álemdi ámeliy biledi, oǵan beyimlesedi. 
Insannıń seziw aǵzaları járdeminde arttırǵan bilimi sezimlik yaǵnıy ámeliy 
bilim esaplanadı. Bulardan tısqarı, insan oylaw, til járdeminde de bilimge iye 
bolıwı múmkin. Biliwdiń bul jolı quvvai notiqa hám quvvai mutaxayila dep 
ataladı. Notiqa quvvati basqa barlıq quwatlardıń (seziwlerdiń) jetekshisi, basshısı. 
Sezimlik bilim biliwdiń tiykarı, tayanısh noqatı esaplanadı. Ol insandı 
qorshap turǵan álem bólimlerinen hár birin óz aldına kóriw, uslaw, esitiw, mazasın 
tatıw, iyiskew arqalı payda etiledi. 
Sezimlik bilim biliw procesiniń oraylıq noqatı esaplansa-da, lekin ol kóbinese 
aldap qoyıwı múmkin. Máselen, Quyash Jer átirapında aylanıp atırǵanday kórinedi. 
Negizinde bolsa kerisinshe. 
Sonıń ushın babalarımız sezimlik biliw menen aqılıy biliwdi bir birinen 
ajıratqan. Aqılıy biliw sezimlik bilimlerdi salıstırıw, ulıwmalastırıw, sezimlik 
bilimlerdiń júzege keliwine tiykar bolǵan orazlar (akcidenciyalar) negizinde 
jasırınǵan tiykardı – javhardı anıqlaw arqalı payda etiledi. Máselen, denede 

---

ıssılıqtıń kóteriliwin anıqlaw sezimlik bilim esaplanadı. Biraq hár qanday ıssılıq 
ózinen-ózi kóterilmeydi. Onıń belgili bir ishki sebepleri bar. Áne usı sebepti 
anıqlaw ıssılıqqa uqsas, onıń menen baylanıslı bir qansha sezimlik bilimlerdi 
salıstırıw, ulıwmalastırıw arqalı ámelge asırıladı hám ıssılıq neniń sırtqı belgisi 
ekeni anıqlanadı. 
Salıstırıw, teńew, logikalıq ulıwmalastırıw arqalı payda etilgen bilim aqılıy, 
teoriyalıq bilim esaplanadı. Bul bilim arqalı orazlar (akcidenciyalar) tiykarındaǵı 
javhar (substanciya) belgilenedi. Hár qanday ilim áne usı bilimlerdi keltirip 
shıǵaradı. 
Bunnan kórinip turǵanınday, sezimlik bilim tájiriybe, ámeliyat, tikkeley 
baqlaw basqıshı esaplanıp, haqıyqıy teoriyalıq (aqılıy) bilimge ámeliy bilimlerdiń 
óz ara qatnasın úyreniw, ulıwmalastırıw arqalı erisiledi, bul bilimge iye bolıw hár 
qanday ilimniń bas maqseti bolıp tabıladı. 
Biliwdiń bul eki basqıshı házirgi dáwirde barlıq ilim wákilleri tárepinen tán 
alınadı. Áne usı eki basqısh haqqında dáslepki márte maǵlıwmat bergen alım 
babamız Abu Nasr Farabiy esaplanadı. 
4. Hár bir ilim adamlardıń ámeliy mútájligi sebepli júzege keledi. Ullı 
babamız Abu Rayxan Beruniy de «Geodeziya» miynetiniń kirisiw bóliminde hár 
bir ilimniń insan turmısındaǵı zárúr bolǵan mútájlikler talabı menen júzege keliwin 
aytadı. 
Ilimlerdiń kelip shıǵıwı haqqında dáslepki márte maǵlıwmat Abu Nasr 
Farabiy tárpinen beriledi. Onıń pikirinshe, hárbir ilim javhar (substanciya) hám 
oraz (akcidenciya)lardı úyreniw tiykarında kelip shıǵadı. Tiykarınan, sanlar 
haqqındaǵı ilimniń payda bolıwı haqqında tómendegilerdi jazadı: «...birliklerden 
júzege keliwshi sheksiz hám júdá kóp muǵdardı qurawshı san substanciyanıń túrli 
usıllar menen bólimlerge ajıratıw hám onıń túrli birliklerden ibaratlıǵı nátiyjesinde 
kelip shıqqan. Substanciya óz tábiyatı jaǵınan sheksiz dárejede bóleklerge ajıralıp 
kete alıwı sebepli, san da óz tábiyatı jaǵınan sheksiz. San haqqındaǵı ilim bul 
substanciya bóleklerin bir-birine kóbeytiw, birin ekinshisine bóliw, birin 
ekinshisine qosıw, birin ekinshisinen ayırıw, eger de bul bóleklerdiń negizi bolsa, 
negizin tabıwǵa hám olardıń teń salmaqlılıǵın anıqlawǵa qaratılǵan ilim. Sannıń 
qanday kelip shıqqanı, onıń júzege keliwi hám kóbeyiwi, onı imkaniyattan 
haqıyqatlıqqa hám de joqlıqtan barlıqqa aylandırǵan sebep neden ibarat ekeni 
joqarıda aytılǵanlardan anıq kórinip turıptı. Bul ilimdi grek danıshpanları 
arifmetika dep ataydı». 
Substanciyanıń kóp bóleklerge ajırala baslawı hám olardan hár biriniń belgili 
figuralarǵa (úshmúyeshlik, tórtmúyeshlik hám t.b.) iye bolıwı hám figuralardı 
úyrenetuǵın ilimge mútájlik payda boldı. Áne usı talap sebepli geometriya ilimi 
júzege keldi. Substanciyanıń háreketsheńligi atap ótiliwi menen birge aspan 
háreketin úyreniwshi ilim júzege kelgenin aytadı. Bul ilim aldıńǵı eki ilim: 
arifmetika hám geometriyaǵa tiykarlanıwı, olarsız ómir súrmewi atap ótiledi hám 
bul ilimniń atı astronomiya ekenin jazadı. 
Substanciya háreketten tısqarı hawazǵa da iye bolıwı hám bul belgini 
úyreniwshi muzıka ilimi júzege kelgenin, substanciya qızarıw-aǵarıw, uzayıw-
tarayıw, kóbeyiw-azayıw, tuwılıw-óliw, awırıw-sawalıw sıyaqlı belgilerge de 

---

iyeligi hám substanciyanıń bunday ózgerislerin úyreniwge mútájlik sebepli tábiyat 
haqqındaǵı ilim payda bolǵanın bayan etedi. 
Bulardan soń ilahiyat (teologiya) iliminiń, onnan keyin til haqqındaǵı ilim 
hám grammatikanıń, sonday-aq, logika hám poetikanıń qanday ámeliy talap penen 
júzege kelgenin tiykarlı dáliller menen kórsetip beredi. 
Ilahiyat (teologiya) ilimi haqqında pikir júriter eken, «bul ilimniń tábiyattan 
joqarı turǵan ilim – metafizika ilimi» ekeni hám ol barlıq ilimlerdiń juwmaǵı hám 
aqırı ekeni, onnan soń bir de bir nárseni tekseriwge zárúrlik qalmaytuǵını aytıladı. 
Kórinip turǵanınday, barlıq ilimler obyektiv barlıqtaǵı javhar (substanciya) 
hám onıń orazları (akcidenciyaları)n úyreniw tiykarında júzege kelgeni atap ótiledi 
hám til haqqındaǵı ilim menen grammatika ilimler ishinde ayrıqsha orın tutıwı 
kórsetiledi. 
Bul pikirler bunnan mıń jıllar aldın bayan etilgen bolsa da, elege shekem óz 
qunın joytqan joq.