Өзбекстан Республикасы

 
 
 
 

---

A. Obyektke substancional qatnas jasaw hám til bilimi 
Substanciya (lat. substantia – «tiykar») ataması filosofiyada antik dáwirden 
beri qollanıladı. Biraq filosofiya tariyxında usı atama hár qıylı túsiniklerdi ańlatıw 
ushın paydalanıladı. 
Antik dáwir filosofları substanciya ataması astında álemdegi barlıq nárse hám 
qubılıslardıń tiykarın quraytuǵın materiallıq yamasa ruwxıy birlemshi nárseni 
túsinedi. 
Orta ásir Shıǵıs filosofiyasınıń Al-Kindiy, Ar-Roziy, Farabiy, Ibn Sina, Ibn 
Rushd sıyaqlı kórnekli wákilleri substanciyanı hámme nárseniń tiykarı, olardıń 
negizi dep túsindiredi. 
Antik, orta ásir hám keyingi dáwirdegi bir qatar filosoflar da substanciya 
degende turaqlı, ózgermes tiykar penen onıń materiallıq dúnyadaǵı ózgeriwsheń, 
turaqsız, hár qıylı kórinisleri dialektikasın itibarǵa aladı. Áne usı dialektikalıq 
baylanısıwdı ańlatıw ushın Batısta substanciya hám akcidenciya, Shıǵıs 
filosofiyasında javhar (substanciya) hám oraz (akcidenciya) atamaları qollanıldı. 
Substanciya, javhar atamaları tikkeley baqlawda berilgen bir qansha materiallıq 
nárseler tiykarında jasırınǵan hám olardıń hár birinde tákirarlanatuǵın ulıwma 
tiykar, negizdi, al akcidenciya, oraz atamaları bolsa belgili bir tiykar, negizdiń 
tikkeley baqlawda seziw aǵzalarımız benen túsiniletuǵın bir qansha materiallıq 
kórinislerin sáwlelendiredi. 
Aristotel filosofiyasınıń dawamshısı bolǵan Farabiy bul haqqında 
tómendegidey jazadı: «Júdá kóp qarama-qarsılıqlar bir-birin almastırıp turadı. Usı 
tanovoblarda (almasıp turıwlarda) bir ózgermeytuǵın turaqlı nárse bar. Ol usı 
almasıp turıwlardı saqlap turadı hám olarǵa sińip ketedi. Zatlar bir-birlerine erip 
hám ózgerip turǵan halında turaqlı bolıp keletuǵın nárse «javhar» («substanciya») 
dep ataladı. Awmasıp, ózgerip turıwshı nárseler «oraz» («akcidenciya») delinedi». 
Teoriyalıq filosofiyanıń tiykarın salıwshı I.Kant ta qarama-qarsılıqtı tán alǵan 
halda, substanciya tájiriybe maǵlıwmatların sintezlestiriw tiykarında payda etilgen 
oylawdıń abstrakt forması ekenin atap ótedi. Onıń pikirinshe, substanciya sonday 
bir turaqlı nárse, barlıq ótkinshi, turaqsız nárseler oǵan salıstırǵanda ǵana 
anıqlanadı. 
Dialektikalıq filosofiyanıń tiykarın salıwshı Gegel bolsa substanciya ataması 
astında «absolyut ideya», «absolyut ruwx»tı túsinedi hám onı nárselerdiń 
áhmiyetli, ózgeriwsheń, rawajlanıwshı tárepleriniń bir pútinligi sıpatında 
talqılaydı. Ol substanciyanı bir waqıttıń ózinde hám rawajlanıwshı ideya – negiz, 
hám subyekt, yaǵnıy ózin ózi tuwdırıwshı tiykar, hám usı rawajlanıwdıń momenti 
sıpatında qaraydı. 
Sufizm filosofiyasında substanciya hám akcidenciya qatnası zat hám tazohir 
(tajalli) atamaları menen ańlatıladı. Zat gá siymurıq, gá gózzal patsha, gá súyikli 
yar; tazohir (tajalli) bolsa quslar, gózzal patshanıń aynadaǵı kórinisi, ashıq sıyaqlı 
tımsallar arqalı beriledi. Álem ayna (mirot) sıpatında qaraladı hám álemdegi biziń 
seziw aǵzalarımızǵa tásir etetuǵın barlıq konkret nárseler zattıń (substanciyanıń), 
yaǵnıy Allanıń aynadaǵı sáwlesi, túrli kórinislerde jılwalınıwı dep qaraladı. 
Dialektikalıq filosofiya substanciyanıń ózgermes ekenin tán alıwshı filosoflar 

---

pikirlerine sın kózqarasta qatnas jasaydı hám onı mudamı rawajlınıwshı mańız, 
dúnyanıń tiykarı, materiya sıpatında bahalaydı. 
Til sisteması hám funkciyasına áne usı kózqarastan qaralǵanda seziw 
aǵzalarımızǵa tásir etetuǵın, tikkeley baqlawda berilgen tillik bólekler sóylew 
birlikleri, bir túrdegi bir qansha sóylew birliklerge tán ulıwma, olardıń hár birinde 
tákirarlanıwshı tiykar til birlikleri sanaladı. Til birlikleri ulıwmalasqan, tiykar, 
abstrakciya bolıp, tikkeley baqlawda olardıń hár biri bir qansha kórinislerde kózge 
taslanadı. 
Materiallıq álemniń tiykarında jatqan ulıwma tiykardı izlew materiya 
haqqındaǵı pikirler rawajlanıwına alıp keldi. 
Filosoflardıń atap ótiwinshe, ulıwma materiya obyektlerdi abstraktlastırıw 
hám pikirdiń jemisi esaplanadı. Sebebi álemde «ulıwma materiya» emes, al 
materiyanıń kórinisleri ushıraydı. 
Demek, tikkeley baqlawda berilgen materiallıq obyektlerge tán ulıwma 
qásiyetlerdiń kompleksi materiya. Materiya óziniń bar ekenligin esapsız 
qásiyetleri, ózgeshelikleri arqalı sáwlelendiredi. Demek, substanciya hám materiya 
bir túsiniktiń eki túrli filosofiyalıq táliymattaǵı kórinisleri esaplanadı. 
Bar ekenlikti substancional túsiniw obyektiv bolmıstı belgili bir qásiyet hám 
qatnaslardan ibarat nárseler kompleksi sıpatında qaraw esaplanadı. 
Áne usınday kózqaras til biliminle V.Gumboldt, F.de Sossyur sıyaqlı alımlar 
tárepinen sóylew iskerligin sistema-funkciya principi tiykarında til hám sóylew 
qarsılıǵında úyreniwge alıp keldi, nátiyjede til birlikeri menen sóylew birlikleri 
izbe-iz ráwishte parıqlanadı. 
F.de 
Sossyurdıń til-sóylew qarama-qarsılıǵı haqqındaǵı kózqarasın 
strukturalıq til biliminiń tiykarı sıpatında qaraǵan hám strukturalizmniń 
Kopengagen mektebine (glossematikaǵa) tiykar salǵan L.Elmslev substanciya 
atamasın basqashalaw mánide qollaydı. 
Ol substanciya túsinigin forma túsinigine qarama-qarsı qoyadı. Biraq 
substanciya ataması astında negiz, tiykardı emes, kerisinshe, onıń tikkeley 
kóriniwin, seziw aǵzalarımızǵa tásir etetuǵın materiallıq kórinislerdi túsinedi. 
Alımnıń atap ótiwinshe, belgili bir máni túrli materiallıq qurallar járdeminde 
sáwleleniwi múmkin. Máselen, Men úyge ketip baratırman degen pikir sesler 
arqalı, háripler járdeminde grafikalıq jol menen, telegraf arqalı Morze álipbesi 
menen, bayraqsha járdemi menen, ımlaw arkalı, qaǵazǵa iyne járdeminde (kózi 
ázziler), mimika járdeminde hám bir qansha basqa jollar menen bildiriliwi 
múmkin. Áne usınday hár qıylı ańlatıw quralları (akustikalıq, grafikalıq, 
semiotikalıq hám basqa) substanciya esaplanadı. Bul hár qıylı substanciya belgili 
bir nárseniń hár qıylı kórinisleri esaplanadı. Áne usı belgili bir nárssege forma dep 
qaraladı. 
L.Elmslev formaǵa ózgermeytuǵın, turaqlı nárse, abstrakt tiykar sıpatında 
baha beredi. Onıń túrli substanciyalarda kórniniwin ózgeriwsheń, tosınanlıq 
esaplawı joqarıda keltirilgen mısalda bir forma hár qıylı substanciya arqalı júzege 
shıǵıwına tiykarlanadı. Áne usı tiykarda ol bir substanciyanıń hár túrli kóriniske 
iye bolıwın da atap ótedi. Máselen, úy túsiniginiń fizikalıq substanciyası rus hám 
inglis tillerinde grafikalıq belgisi kózqarasınan da (dom, house), sesler izbe-izligi 

---

jaǵınan da ([dom], [haus]) túrli formaǵa iye. 
L.Elmslev keltirgen joqarıdaǵı mısallar «forma-substanciya» dixotomiyasına 
tiyisli. Sonıń menen birge, glossematikler basqa dixotomiyanı – «mazmun-belgi»ni 
de kiritedi. «Forma-substanciya» hám «mazmun-belgi» dixotomiyaları tiykarında 
tildi tórt qatlamǵa bóliw glossematika teoriyasınıń ózine tán ózgesheligi. Áne 
usınday bóliniwge tiykarlanıp glossematikler sáwleleniw forması hám sáwleleniw 
substanciyası, mazmun forması hám mazmun substanciyası sıyaqlı túsiniklerdi bir 
birinen ajıratıp qaraydı. 
Tilde óz sáwleleniwin tapqan barlıq fakt, sana arqalı qáliplesken bolmıs, 
túsinik mazmun substanciyası, til járdeminde sistemalastırılǵan sesler shınjırı bolsa 
sáwleleniw substanciyası esaplanadı. 
Bunı L.Elmslev Berlin sózi arqalı túsindirip beredi. Onıń pikirinshe, 
joqarıdaǵı sózde biz bir qıylı sáwleleniw substanciyasına (ses shınjırına) iye 
bolamız. Biraq bul sáwleleniw substanciyası hár túrli tillerde hár túrli kóriniste 
boladı: ingl. be’lin, nem. Ver’lin, yapon. iberulinul sıyaqlı. Biraq mazmun 
substanciyası (Berlin haqqındaǵı túsinik) ózgermeydi. Kerisinshe, birdey ańlatılıw 
substanciyasına iye bolǵan ingl. got – «aldım», nem. Gott – «quday», datcha godt 
– «jaqsı» sózlerin aytqanımızda hár túrli mazmun substanciyasına (obyektiv 
bolmıs maǵlıwmatları) iye bolamız. 
Birdey substanciyanıń hár túrli ańlatılıw imkaniyatı basqa mısallar menen de 
dálillenedi. Máselen, bilmeymen sózinen bar bolǵan pikirdi ańlatıw kerek bolsın. 
Bul pikir L.Elmslevtiń atap ótiwinshe, material (mazmun substanciyası) 
esaplanadı. Ol barlıq tillerde bir qıylı bolsa-da, biraq hár qıylı kóriniske iye. 
Solay etip, L.Elmslev kópshilik filosoflar negiz, tiykar dep túsingen 
substanciyanı lingvistikadan shıǵaradı. Ol lingvistikalıq analizdiń birden bir usılı 
lingvistikalıq birlikler ortasındaǵı qatnastı úyreniw dep biledi. Bunnan óz ara 
qatnaslardı ańlatıw ushın funkciya, funkciya aǵzaların ańlatıw ushın bolsa funktiv 
atamaların kiritedi. 
Filosofiyadaǵı kópshilik tán alǵan substanciya mashqalası til bilimine de óz 
tásirin kórsetti. Til biliminde substancional baǵdar júzege keldi. Bunıń nátiyjesinde 
tildiń barlıq qatlam birlikleri substanciya tiykarında úyrenile basladı. 
N.S.Trubeckoydıń fonologiyalıq koncepciyası da, L.Elmslevtiń figuralar 
haqqındaǵı kózqarasları da, leksikada úzliksiz analiz principleri de, S.N.Ivanovtıń 
substancional morfologiya haqqındaǵı kózqarasları da til dúzilisine substancional 
qatnas jasaw tiykarında dúnyaǵa keldi. 
Substancional morfologiyada grammatikalıq forma da ayrıqsha bar bolıw 
sıpatında qatnasta (sintaksislik wazıypasında) kórinetuǵın belgili bir qásiyet 
(grammatikalıq forma mánisi)lerge iye bolǵan zat, predmet sıpatında qaraladı. 
Zat «sap» substanciya sıpatında óz qásiyetlerinen hám basqa zatlarǵa 
qatnasınan tısqarıda jasamaydı. Zat haqqındaǵı bilim onıń qásiyetleri hám basqa 
predmetlerge qatnasların biliwden payda boladı. 
Predmet óziniń qásiyetlerinen tısqarıda jasay almaǵanınday, onıń qásiyeti de 
bul predmettiń basqa predmetke bolǵan qatnasınan tısqarıda jasamaydı. 
Solay eken, substanciyanı anıqlaw onıń qásiyetleri hám qatnasların 
úyreniwden baslanadı. 

---

Sonı da atap ótiw lazım, zatlar qásiyeti onıń basqa zatlarǵa bolǵan qatnasında 
payda bolmaydı, al bul qatnaslarda kórinedi. 
Grammatikalıq formanı qatnasta, sintaksislik funkciyada kórinetuǵın belgili 
qásiyet – mániler tasıwshı sıpatında substancional túsiniw onıń ekilengen hám 
qarsılıqlı morfologiyalıq-sintaksislik tábiyatın sáwlelendiredi. Substancionallıq 
kózqarasınan belgili bir qatnasqa kirgenge shekem de óziniń óz aldına jasaw 
kórnisine iye. Sonıń menen birge, ol óziniń jekke baylanıslarında ǵana real bar 
boladı. Áne usı kózqarastan grammatikalıq formalardıń bunday qarsılıqlı birligi 
dialektikadaǵı ulıwmalıq hám jekeliktiń, tiykar hám qubılıstıń kórinisi esaplanadı.