Өзбекстан Республикасы

2. Til bilimi hám filosofiya 
Hár qanday ilim ámeliy biliw ústine qoyılǵan teoriyalıq biliwge tiykarlanadı. 
Biliw bolsa filosofiya pániniń tiykarı esaplanadı. Teoriyalıq filosofiyanıń 
tiykarın salıwshı Kant onıń úyreniw predmeti nárseler (tábiyat hám jámiyet) 
emes, al insannıń biliw iskerligin ilimiy tekseriwden, insan aqılıy iskerligin 
anıqlawdan ibarat ekenin atap ótken edi. 
Filosofiya insannıń óz negizin ańlawı, bolmıstıń túrli tarawlarına tiyisli 
qubılıs hám waqıyalar haqqında olardıń tiykarǵı mańızın sáwlelendiretuǵın 
ulıwmalıq juwmaqlar shıǵarıwı degendi ańlatadı. Filosofiyalıq oylaw álemdegi 
nárse hám qubılıslardı pikirde ulıwmalastırıp, óz ara baylanıslılıqta hám 
rawajlanıwda úyreniw, olardıń mańızın tereńirek hám tolıǵıraq biliw degendi 
bildiredi. Filosofiyanıń orayında bolmıs hám onı biliw mashqalası turadı. 
Til de bolmıstaǵı adamlardıń qatnas quralı sıpatında insan bilimine beriledi. 
Solay eken, hár qanday ilim, sonıń ishinde, til bilimi de filosofiya menen tıǵız 
baylanısadı. Barlıq ilimler sıyaqlı til bilimi ushın da anaw yaki mınaw filosofiyalıq 
baǵdar izertlew metodologiyası bolıp xızmet etedi. 
Tilshi alımnıń óz izertlewi boyınsha qanday juwmaqqa keliwi, ilimiy 
haqıyqattı qay dárejede obyektiv ashıp beriwi onıń qanday filosofiyalıq baǵdarǵa 
tiykarlanıwına baylanıslı. Sonıń ushın hár bir tilshi alım belgili bir filosofiyalıq 
baǵdarǵa tiykarlanıwı lazım. 
Máselen, Batıs Evropada ulıwma til biliminiń atası esaplanıwshı Vilgelm 
Gumboldt izertlewleri ushın I.Kant hám Gegel filosofiyası metodologiyalıq tiykar 
bolıp xızmet qıldı. 
I.Kant tıń filosofiyalıq kózqarasları «Sap aqıl sını», «Ámeliy aqıl sını» hám 
«Húkim qábileti sını» sıyaqlı shıǵarmalarında óz sáwleleniwin tapqan. I.Kanttıń 
atap ótiwinshe, biziń sanamızdan tısqarıda, oǵan baylanıslı bolmaǵan halda 
«nárseler álemi» bar. Bunday nárselerdi ol «nárse ózinde» dep ataydı. Biliw áne 
usı «nárse ózinde»niń seziw organlarımızǵa tásiri nátiyjesinde payda boladı. Onıń 
pikrinshe, seziw organlarımızǵa tásir etetuǵın «nárse ózinde»niń sırların biliw 
múmkin emes. Ol «transcendent» qásiyetke iye. 
V.Gumboldttıń lingvistikalıq táliymatında I.Kanttıń áne usı kózqarası oraylıq 
orındı iyeleydi. Ol tildiń anaw yaki mınaw qubılısların biliw múmkin emesligi 
haqqında qayta-qayta pikir bildiredi. Tildiń «xalıq ruwxı» menen baylanıslılıǵı, 
hátte teńligin atap ótken halda, bul baylanıslılıq túsindirip bolmaytuǵın sır ekenin 
kórsetedi. 

---

I.Kanttıń filosofiya tariyxındaǵı úlken xızmeti sonda, ol obyektiv álemdegi 
nárse hám qubılıslardı óz ara baylanısta ekenligin moyınlaydı hám usı baylanıstaǵı 
hár bir nárse hám qubılıs úzliksiz ishki rawajlanıwda ekenin, rawajlanıw ishki 
qarama-qarsılıqqa tiykarlanıwın, aqıl tabiyatı jaǵınan qarama-qarsılıqlı xarakterge 
iye, sonıń ushın dialektikalıq qarama-qarsılıqlar zárúrligin kórsetedi. 
I.Kanttıń usı ideyalarınan ilhamlanǵan V.Gumboldt tildiń sistema, til 
sisteması quramındaǵı hár bir aǵza bolsa óz ara qatnasta ekenin hám sistema 
aǵzaları ortasında qarama-qarsılıqlı qatnas bar ekenligin, áne usı qarama-qarsılıq 
hár qanday rawajlanıwdıń tiykarı ekenin bayan etedi. Sol tiykarda V.Gumboldt 
óziniń lingvistikalıq antinomiya haqqındaǵı táliymatın jarattı. 
Ataqlı nemis filosofı A.Gegeldiń «Ruwx fenomenologiyası» miynetinde 
bayan etilgen absolyut ruwx haqqındaǵı ideyası da V.Gumboldtqa úlken tásir etti. 
Gegeldiń pikirinshe, dáslep bolmıs hám oylaw birdeyligi bolǵan hám bul birdeylik 
dúnyanıń substancional (zatlıq) tiykarın quraǵan. Oylaw tek subyektiv insan 
iskerligi ǵana emes, al obyektiv tiykar, barlıq tiri organizmniń birlemshi deregi 
bolǵan. Oylaw zat, tábiyat halında ózin «jatlastıradı». «Absolyut ideya»nıń joqarı 
rawajlanıw basqıshı «absolyut ruwx», yaǵnıy insaniyat, insaniyat tariyxı 
esaplanadı. 
Gegeldiń bul ideyası tásirinde V.Gumboldtıń tildiń «xalıq ruwxı» ekeni 
haqqındaǵı pikirleri dúnyaǵa keldi.
Gegel tariyxıy processtiń dialektikalıq xarakterin izertler eken, til 
rawajlanıwına ayrıqsha dıqqat qaratadı. Ol tildi teoriyalıq aqıldıń jaratıwshısı dep 
esaplaydı. Sebebi til onıń sırtqı kórinisi esaplanadı. Sol sebepli Gegel til 
rawajlınıwın eki basqıshqa bóledi: 
1) ele tili rawajlanbaǵan halatında bolǵanda bul tilde sóylesiwshi etnikalıq 
toparlar rawajlanıwdıń joqarı basqıshına eristi; 
2) jámiyet hám mámleket mádeniy rawajlanıwǵa erisiwi nátiyjesinde onıń tili 
kámbaǵalıraq boldı. 
Gegeldiń til rawajlanıwın bunday eki dáwirge ajıratıwı V.Gumboldtqa úlken 
tásir etti. V.Gumboldt Gegeldiń joqarıdaǵı ideyası tiykarında tillerdi eki toparǵa – 
jetilisken hám jetilispegen tillerge bóledi. Ol tillerdi bunday eki toparǵa ajıratıwda 
belgili bir xalıqtıń óz tilinde obyektiv bolmıstı yaki subyektiv xızmetti súwretley 
alıw imkaniyatına tiykarlanadı. Onıń pikirinshe, barlıq tiller bir qıylı qurılısqa iye 
bolıwı múmkin emes. Sebebi usı til iyeleri hám olardıń jasaw sharayatı bir qıylı 
emes. Bunnan tısqarı, túrli xalıqlarda tildiń ishki forması menen materiallıq (seslik) 
tárepin sintezlestiriw forması hám dárejesi hár túrli. Tillerdi joqarıdaǵı sıyaqlı eki 
toparǵa ajıratıwda olardıń ishki forması menen materiallıq tárepi ortasındaǵı 
sintezleniw dárejesi tiykar etip alınadı. 
V.Gumboldttıń atap ótiwinshe, jetilispegen tillerde sóylesiwshi xalıqlarda 
tildiń ishki forması menen mateirallıq tárepi ortasında sintezlesiw dárejesi tábiyatı 
jaǵınan kúshsiz yamasa belgili bir halat tásirinde buzıladı. Til qurılısı joqarı 
dárejede jetilisken tillerde bolsa til hám oylaw háreketiniń tolıq qosılıwı bayqaladı. 
Áne sonday kózqaras tiykarında V.Gumboldt flektiv tillerdi jetilisken, 
agglyutinativ hám inkorporaciyalı tillerdi bolsa jetilispegen tiller dep esaplaydı. 
Sonıń menen birge, ol tildi xalıqtıń aqılıy rawajlanıwın kórsetiwshi quralı sıpatında 

---

tildiń joqarıdaǵı eki formasınan qaysısına tiyisliligine qaray bul tillerde 
sóylesiwshi xalıqlardı da aqılıy rawajlanǵan hám rawajlanbaǵan xalıqlarǵa bóledi. 
Bul bolsa V.Gumboldt filosofiyalıq kózqarasındaǵı sheklengenliktiń ayqın 
kórinisi, Gegel filosofiyasındaǵı eń ázzi táreptiń tásiri nátiyjesi esaplanadı. 
Ózbek til biliminde Keńes húkimeti dáwirinde barlıq ilimler ushın marksistlik 
táliymat metodologiyalıq tiykar etip alındı. Bul táliymattıń júdá kóp tárepleri Kant 
hám Gegel filosofiyasınan alınǵan bolsa-da, biraq materiallıq bolmısta ne 
birlemshi – sana ma yamasa materiya ma degen soraw filosofiyanıń bas máselesi 
sıpatında qoyıldı hám materiyanıń birlemshiligi alǵa súrildi. Soǵan baylanıslı, 
filosoflar da eki toparǵa - materialistler hám idealistlerge ajıratıldı. 
Filosofiya tariyxında mıńlaǵan jıllar dawamında qáliplesip, rawajanıp kelgen, 
bir-biri menen tıǵız baylanıslı túrli táliymatlar jasalma ráwishte materializm hám 
idealizm aǵımlarına bólip jiberildi. 
Adamzattıń ilimiy, mánewiy, sociallıq kámalatına úlken úles qosqan 
alımlardıń miyrası bir shetke ılaqtırıldı. 
Ǵárezsizlik qolǵa kirgizilgennen soń milliy mádeniyatımız, milliy 
dástúrlerimiz, bay mánewiyatımızdı tiklewge ayrıqsha itibar berile basladı. Solay 
eken, ilimiy izertlewlerdiń kompası wazıypasın orınlawshı metodologiyalıq 
tiykardı da qayta kórip shıǵıw paytı keldi. Biziń ideologiyamız pikirler kóp 
túrliligi, erkin pikirlewge keń jol ashqan mámleketimiz ǵárezsizligine xızmet 
qılatuǵın ideyalar sistemasınan ibarat bolıwı kerek. Sebebi pikirler kóp túrliligi 
rawajlanıw tiykarı esaplanadı. Sonıń ushın bir de bir filosofiyalıq sistema biziń 
jeke ideologiyamızdıń deregi bola almaydı. 
Babalarımız ushın úlken oylap tabıwǵa imkaniyat jaratıp bergen hám Batıs 
iliminiń rawajlanıwı ushın da ayrıqsha tásir kórsetken metodologiyanı tiklew hám 
onnan orınlı paydalanıw paytı keldi. Tiykarınan, Abu Nasr Farabiy, Ibn Sina, Abu 
Rayhan Beruniy qollaǵan izertlew metodologiyası menen Evropa alımları 
súyengen filosofiyalıq tiykarlardıń eń jaqsı táreplerinen dóretiwshilik penen 
paydalanıw lazım. Olardıń ulıwmalıq tárepleri tómendegiler: 
1) obyektke substancional (zatlıq) qatnas jasaw. Bunda ulıwmalıq-jekkelik, 
tiykar-qubılıs, imkaniyat-haqıyqatlıq dialektikasın esapqa alıw; 
2) obyekttiń qarama-qarsılıqlı tábiyatın ashıw. Hár qanday izertlew obyekti 
ishki qarama-qarsılıqlardan ibaratlıǵın, áne usı qarama-qarsılıqlar obyekttiń 
úzliksiz rawajlanıwı tiykarı ekenin kórsetiw; 
3) obyekttiń sistemalıq qásiyetin jarıtıw. Bunıń ushın hár qanday obyekt anıq 
bir úlken pútinliktiń ajıralmas bir bólegi ekeni, sonıń menen bir payıtta, ol anıq bir 
ishki elementlerdiń óz ara qatnasınan quralǵan bir pútinlik ekenin kórsetiw; 
4) forma hám mazmun dialektikasın itibarǵa alıw. Olardıń óz ara qatnasın 
jarıtıw; 
5) teń bahalı elementler ortasında hám túrli bahalı birlikler (pútin menen 
bólek, túr menen tek) ortasındaǵı qatnas túrlerin jarıtıw hám t.b.