Өзбекстан Республикасы

5-lekciya. Til biliminiń psixologiya menen baylanısı 
Tillik qubılıslar, bir tárepinen, til biliminiń úyreniw obyekti bolsa, ekinshi 
tárepten, psixologiyanıń da izertlew predmeti sanaladı. Demek, til bilimi menen 
psixologiyanıń da tutasatuǵın noqatı bar. Eki pán aralıǵındaǵı kesilispe noqatı 
psixolingvistikanıń úyreniw obyekti bolıp tabıladı.
Psixolingvistika 

---

Psixologiya Til bilimi
Psixolingvistika ataması AQSh alımları tárepinen ilimge alıp kirildi. Dáslepki 
márte bul atama 1946-jılı Amerika psixologı N.Pronko tárepinen «Til hám 
psixolingvistika» atlı maqalada qollanıldı. Lekin bul maqalada psixolingvistikanıń 
ornı keń ilimiy jámáátshilik tán alatuǵın dárejede belgilenbegen edi. 
1953-jılı Indiana shtatınıń Blyumington qalasında ataqlı Amerika psixologları 
Dj.Keroll hám Ch.Osgud penen belgili tilshi hám etnograf alım T.Siboek tárepinen 
ótkizilgen universitetler aralıq seminarda til bilimi menen psixologiya qatnasları 
talqılandı hám bul eki pán aralıǵında psixolingvistika ataması menen atalıwshı 
ayrıqsha pán baǵdarı bolıwı lazım ekenligi atap ótildi. 
Seminarda hár qıylı qánigelikler wákilleri qatnastı. Tiykarınan, 1953-jılı 
«Tildi úyreniw» atlı miynet jazıp, onda til biliminiń basqa ilimler menen, ásirese, 
psixologiya menen baylanısın tereń analizlep dańqı shıqqan Dj.Keroll, folkloristika 
boyınsha ataqlı bolǵan T.Siboek, til bilimi boyınsha bir qansha belgili bolıp 
qalǵan, indeecler tili hám mádeniyatı boyınsha ataqlı qánige J.Jenkins, tillerdiń 
geneologiyalıq klassifikaciyası hám til tariyxı menen shuǵıllanıwshı J.Grinberg 
sıyaqlı ataqlı ilimpazlar menen birge qatar jas izertlewshiler de qatnastı. 
Eki ay dawam etken seminarda psixolingvistikalıq izertlewlerdiń teoriyalıq 
tiykarları boyınsha bir pikirge kelindi. Seminarda qatnasqan alımlardıń 
psixolingvistika boyınsha ulıwma platforması 1954-jılı «Psixolingvistika» 
atamasında baspadan shıǵarılǵan kollektiv monografiyada óz sáwleleniwin taptı. 
Bul kitap ilimiy jámáátshilik ortasında úlken ataq-abırayǵa iye boldı. 
Nátiyjede psixolingvistika til bilimi hám psixologiya aralıǵındaǵı óz aldına ilim 
baǵdarı sıpatında tán alına baslandı. Tez arada dúnyanıń túrli mámleketlerinde, 
tiykarınan, Angliya, Franciya, Italiya, Ruminiya, Polsha, Chexoslovakiya, 
Gollandiya, Rossiya, Norvegiya, Kanada sıyaqlı bir qatar mámleketlerde 
psixolingvistika mektepleri dúnyaǵa keldi. 
Psixolingvistika XX ásirdiń 50-jıllarında qáliplesken bolsa da, biraq onıń 
tamırı uzaq dáwirlerge – til biliminde bir qansha waqıtlardan beri dawam etip 
kiyatırǵan psixologiyalıq baǵdarǵa barıp taqaladı. Demek, psixolingvistika XIX 
ásir til biliminde húkim súrgen psixologiya baǵdarınıń logikalıq dawamı. Sonıń 
ushın, eń áweli, psixolingvistikanıń tamırı bolǵan til bilimi teoriyasındaǵı 
psixologiyalıq baǵdar haqqında pikir júritiwge tuwra keledi. 

---

Til biliminde psixologiyalıq baǵdar bir qansha dáwirlerden beri húkim súrip 
kiyatırǵan tildiń mańızın logikalıq tiykarda jarıtıwǵa qarama-qarsı ráwishte XIX 
ásirdiń 50-jıllarında salıstırmalı-tariyxıy til bilimi negizinde júzege keldi. 
Bul baǵdardıń payda bolıwında V.fon Gumboldttıń til filosofiyası úlken tásir 
kórsetti. Til biliminde psixologiyalıq baǵdardıń tiykarın salıwshısı ullı nemis tilshi 
ilimpazı V.fon Gumboldttıń shákirti X.Shteyntal boldı. 
Psixologiyalıq baǵdar óziniń dáslepki dáwirinde bir qatar dáliller tiykarında 
dástúriy logikalıq baǵdardan alıslawǵa háreket etti. Bul tiykarlar tómendegiler: 
Logikalıq hám grammatikalıq kategoriyalardıń óz ara muwapıqlıǵı júdá 
kúshsiz dárejede. Logika ulıwma adamzatlıq tiykarǵa iye. Sonıń ushın belgili bir 
xalıqtıń tiline tán qásiyetlerdi ashıp bere almaydı. Logika gipotezalarǵa súyeniwshi 
ilim bolsa, til bilimi genetikalıq qásiyetke iye. Yaǵnıy til bilimi «sóylew procesi»n 
izertlew menen shuǵıllansa, bul process logikanı qızıqtırmaydı hám t.b. 
Psixologiyalıq baǵdar tárepdarları til biliminiń metodologiyalıq tiykarı 
sıpatında logikanı emes, al psixologiyanı tán aldı. 
V.fon Gumboldt tásirinde X.Shteyntal tilde «xalıq ruwxı»nıń, xalıq 
psixologiyasınıń sáwleleniwin kórdi. Sonıń ushın tildiń social tábiyatına ayrıqsha 
itibar berildi. 
Ol dáwirdegi psixologiya inlividual psixologiya edi. Sonıń ushın X.Shteyntal 
social psixologiyanı (etnopsixologiyanı) jaratıw hám onı en jaydırıw ushın 
M.Locarus penen birgelikte «Etnikalıq psixologiya hám til bilimi» atlı jurnaldı 
baspadan shıǵardı. XX ásir baslarında V.Vundt ta til biliminiń metodologiyalıq 
tiykarı sıpatında xalıq psixologiyası haqqındaǵı ilimdi jaratıwǵa umtıldı. Biraq ol 
óz aldına ilim sıpatında qáliplespedi. Soǵan qaramastan, til biliminde 
psixologiyaǵa tayanıw háreketi bir qatar jańa baǵdarlardıń ashılıwına sebepshi 
boldı. Sonıń ishinde, til biliminde xalıq ruwxın ashıwǵa umtılıw sebepli folklordı, 
mifologiyanı, jumbaq, naqıl-maqal, tımsallardı hám olarda sáwlelengen xalıq úrp-
ádet dástúrlerin tereń úyreniwge itibar kúsheydi. Olarǵa xalıq danalıǵınıń 
ańlatıwshıları sıpatında qaraldı. 
Psixologiyalıq baǵdar tárepdarları V.fon Gumboldt ideyalarına sadıq qalǵan 
halda, tildi mudamı rawajlanıp barıwshı dinamikalıq, tariyxıy qubılıs sıpatında 
bahaladı. Bunday qatnas jasaw salıstırmalı-tariyxıy til bilimi ideyalarına sáykes 
keledi. Sonıń menen birge, associativ psixologiya túsinikleri hám ámellerin til 
bilimine kiritiw háreketinde psixologiyalıq baǵdar tárepdarları janlı sóylewge, 
tikkeley sóylew procesine, tildiń ishki tárepine, sóz hám gáplerdiń mánilik tárepine 
tiykarǵı itibardı qaratdı. Olardıń atap ótiwinshe, janlı sóylew tilin úyreniw tildiń 
túp mańızın hám kelip shıǵıwın jaqsıraq túsiniwge qolay imkaniyat beredi. 
Psixologiyalıq baǵdar wákilleriniń tikkeley janlı sóylew tiline itibar 
qaratıwlarında da V.fon Gumboldttıń tásiri seziledi. V.fon Gumboldt til hám 
sóylewdi parıqlaǵan halda, janlı sóylew tilin úyreniw procesinde, belgili bir til 
wákilleri bir ulıwma tilde sóylesse de, olar óz tillerine de iye degen juwmaqqa 
keledi. Sonıń ushın janlı sóylewdi, bir waqıttıń ózinde, individler sóylew tilin 
úyreniw lazım degen ideyanı alǵa súredi. 
Hámmemizge málim, V.fon Gumboldt shıǵarmalarında «tildiń ishki forması» 
túsinigi oraylıq orındı iyeleydi. Bul júdá keń túsinik bolıp, xalıq ruwxı, úrp-ádetleri 

---

hám taǵı basqalardı óz ishine aladı. 
Psixologiyalıq baǵdar tárepdarları da bul túsinikke úlken itibar berdi. 
X.Shteyntal onı til tariyxına qarata da qollawǵa urındı. Onıń pikirinshe, tariyxqa 
shekem bolǵan dáwirde tiller júdá bay ishki formaǵa iye edi. Tariyx dáwirinde 
bolsa olar áste-aqırın kemeyip barǵan. Bul pikirler ataqlı francuz filosofı 
J.Russonıń kózqaraslarına júdá uqsas. 
«Ishki forma» túsiniginen psixologiyalıq baǵdar wákilleri sózdiń payda bolıw 
procesin túsindirip beriwde de paydalanadı. Tiykarınan, bul túsinik rus til 
bilimindegi psixologiyalıq baǵdardıń kórnekli wákili A.A.Potebnya miynetlerinde 
de oraylıq orındı iyeleydi. Lekin A.A.Potebnya miynetlerinde qollanǵan «ishki 
forma» ataması astında V.fon Gumboldt túsingen «xalıq ruwxı» emes, al sózdiń 
kelip shıǵıwına tiykar bolǵan «obraz orayı» túsiniledi. Máselen, medved sóziniń 
payda bolıwı ushın xızmet qılǵan ishki forma, obraz orayı «ayıwdıń pal jewi» 
belgisi bolǵan. 
Til birlikleriniń payda bolıwın túsindiriwde psixologiyalıq baǵdar wákilleri 
psixologiyanıń 
«assimilyaciya», 
«associaciya», 
«appercepciya» 
sıyaqlı 
atamalarınan paydalandı. 
Ásirese, «associaciya» túsinigi A.A.Potenbnya dóretiwshiliginde sózdiń 
payda bolıwı, sóz etimologiyasın bayanlawda keń qollanıladı. 
Psixologiyalıq baǵdar tárepdarları joqarıdaǵı sanap ótilgen psixologiyalıq 
atamalarǵa kóbirek múráját qılǵanlıqlarınan kórinip turǵanınday, olar tiykarınan 
tikkeley sóylew procesine tiykarǵı itibardı qarattı. 
Olar birinshilerden bolıp V.fon Gumboldttıń janlı sóylew tilin lingvistikalıq 
izertlew obyektine aylandırıw lazımlıǵı haqqındaǵı pikirine izertlewshiler dıqqatın 
tarttı. 
Psixologiyalıq baǵdar wákilleri, izertlew metodologiyasında psixologizmge 
tiykarlanıw kózqarasınan ulıwmalıqtı qurasa da, biraq olar túrli mámleketlerde bir-
birinen parıqlı táreplerge iye boldı. Sonnan, Rossiya psixologiyalıq mektebi 
wákilleriniń kózqarasları nemis psixologilıq mektebi wákillerinen bir qansha parıq 
qıladı. Tiykarınan, Shteyntal, Vundt sıyaqlı alımlar tildiń psixologiyalıq tárepine 
emes, al psixologiyanıń til tárepine itibar qarattı. A.A.Potebnya grammatikanıń 
ózine tán qásiyetlerin ashıwda psixologiyalıq túsiniklerden paydalandı. 
Psixologiyalıq 
baǵdardıń 
tiykarın 
salıwshılar 
til 
rawajlanıwında 
psixologiyalıq faktorlardıń rolin arttırıp jiberdi. Kóbinese psixologiyalıq 
kategoriyalar menen grammatikalıq kategoriyalar shatastırıldı. 
Psixologiyalıq baǵdar wákilleriniń bunday kúshsiz táreplerin ańlaw XIX 
ásirdiń 70-jıllarında til biliminde jańa baǵdar – jas grammatikashılar mektebiniń 
tuwılıwına alıp keldi. 
Jas grammatikashılar mektebi ideyaları Germaniyanıń Leypcig universiteti 
alımları tárepinen jaratıldı. Bul mektep psixologiyalıq baǵdar qushaǵında 
rawajlandı hám oǵan sınlıq qatnas jasaw tiykarında qáliplesti. Jas grammatikashılar 
tildiń psixologiyalıq tábiyatın tán alǵan halda, etnopsixologiyanı ilimiy toqıma 
sıpatında biykarladı hám til biliminiń izertlew obyektine beriletuǵın birden bir 
reallıq individ tili dep bahaladı. Sonıń ushın olar tiykarǵı itibardı sóylew procesin, 
sóylew procesindegi fonetikalıq ózgerislerdi úyreniwge qarattı. 

---

Til biliminiń birden bir metodologiyalıq tiykarı individual psixologiya ekenin 
atap ótti. Sonıń menen birge, tildiń tiykarǵı mańızın psixologiya menen 
shatastırmadı. Tildiń materiallıq tárepin izertlewge ayrıqsha dıqqat qarattı. 
Til biliminde psixologiyalıq qatnas jasaw dástúri uzaq dawam etti. XX ásir 
baslarında A.Marti tiykar salǵan universal grammatika teoriyası ushın da áne usı 
qatnas jasaw tırnaq bolıp xızmet qıldı. 
A.Marti universal grammatika jaratıw múmkinliginiń tayanısh noqatı 
sıpatında barlıq tillerdiń birdey psixologiyalıq mazmundı ańlatıwın hám birdey 
ishki qurılısqa iye ekenin, sebebi hár qanday insan, qaysı tilde sóylewine 
qaramastan, ulıwma psixofiziologiyalıq dúziliske iye bolıwın atap ótedi. 
A.Martidiń pikiri boyınsha, til biliminiń tiykarǵı wazıypası universal til quralları 
arqalı ańlatılǵan mazmun hám psixikalıq funkciyalardı anıq súwretlew hám 
analizlewden ibarat bolıwı kerek. 
XX ásirdiń 50-jıllarında payda bolǵan psixolingvistika psixologiyalıq 
baǵdardıń eń jaqsı táreplerin dawam ettirdi hám onı jańa basqıshqa alıp shıqtı. 
Psixolingvistikanıń úyreniw obyektine neler kiredi? Bul sorawǵa búgingi 
kúngi psixolingvistler de hár túrli juwap beredi. Biraq olardıń hámmesin jámlegen 
halda, tómendegi máselelerdi psixolingvistika obyekti sıpatında ajıratıw múmkin. 
1. Sóylewdiń júzege shıǵıw mexanizmin úyreniw. 
2. Balalardıń sóylewiniń qáliplesiw procesin úyreniw. 
3. Túrli sóylew jaǵdayında sóylewshi menen tıńlawshı ortasındaǵı qatnastı 
esapqa alǵan halda úyreniw. 
4. Sóylewdiń informaciya tasıw funkciyasın úyreniw hám basqalar.