Өзбекстан Республикасы
-lekciya. Til biliminiń ádebiyat penen baylanısı
Download 1.15 Mb. Pdf ko'rish
|
Til bilimi hám tábiygıy ilimler (lekciya) @kitapxana 2021
|
4-lekciya. Til biliminiń ádebiyat penen baylanısı
Jobası: 1. Til biliminiń ádebiyat penen baylanısı 2. Lingvopoetika Til bilimi kórkem ádebiyat penen de tıǵız baylanısta. Sebebi til qarım-qatnas quralı sıpatında belgili bir informaciya tasıwshı ápiwayı belgiler sisteması ǵana bolıp qalmay, al tıńlawshıǵa tásir etiwshi qúdiretli qural bolıp ta tabıladı. Tildiń birinshi funkciyasi dástúriy hám sistema-strukturalıq til biliminiń úyreniw obyekti bolsa, enkinshi funkciyası lingvopoetikanıń úyreniw obyekti esaplanadı. Lingvopoetika lingvistikalıq poetikanıń qısqarǵan forması bolıp, kórkem shıǵarmlarda qollanılǵan tillik birliklerdiń (fonetikalıq, morfemalıq, leksikalıq hám basq.) kórkem-estetikalıq wazıypaların, tildiń konnotativ funkciyasın úyrenedi. Basqasha etip aytqanda, lingvopoetika til biliminiń kórkem tilin úyreniwshi bólimi. Kórkem til kórkem ádebiyattıń bayanlaw quralı sanaladı. Filologiya tariyxında kórkem shıǵarmalardıń tili hám poetikalıq til atamaları tez-tez ushırasıp turadı. Bul atamalar ańlatqan túsinikler bir-birine júdá jaqın tursa da, biraq óz ara belgili bir tárepleri menen parıqlanadı. «Obraz», «uslub», «awıspalılıq (trop)», «kórkem til», «stilistika», «poetika» sıyaqlı túsinikler kórkem shıǵarma tili hám lingvistikalıq poetikaǵa qatnaslı túsinikler. V.P.Grigorevtıń atap ótiwinshe, kórkem til keń qamtıwlı obyekt sıpatında funkcional dárejelengen bólimlerge, fragmentlerge bóliniw qásiyetine iye. Ámelde keń kólemli obyekttiń ayırım fragmentleri ǵana kórkem tildiń analizine beriledi. Áne usınday tiykarǵı fragment kórkem shıgarma tili esaplanadı. Kórinip turǵanınday, kórkem til kórkem shıgarma tiline qaraǵanda keńirek túsinik. Ol tildiń ekspressiv funkciyasın óz ishine aladı. Kórkem shıǵarma tili bolsa kórkem tildiń bir kórinisi, bir fragmenti esaplanadı. Kórkem tildi úyreniwshi lingvistikalıq poetika da til sisteması barlıq qatlam birlikleriniń kórkem-estetikalıq funkciyasın qamtıp aladı. Fonetikalıq- fonologiyalıq qatlamda fonetikalıq birlikler de kórkem-estetikalıq wazıypa atqarıwı múmkin. Tiykarınan, birdey seslerdiń, birdey buwınlardıń tákirarlanıwı poeziyada gózzallıqtı, tásirsheńlikti támiyinlewshi qural sanaladı. Leksikalıq qatlamda leksemalardıń awıspalı mánilerde qollanılıwı (metafora, metonimiya hám basq.), giperbola, meyozis (litota) sıyaqlı qubılıslar da tásirsheńlikti arttıradı hám LPnıń izertlew obyekti esaplanadı. Sonday-aq, gáp aǵzalarınıń ornalasıwı, gáp quramında birdey aǵzalardıń tákirarlanıwı sıyaqlı qubılıslar da kórkem tildi qáliplestiriwde xızmet etedi. Solay etip, LP tildiń qaysı qatlam birliginiń kórkem-estetikalıq funkciyasın úyreniwine qarap fonetikalıq poetika (FP), leksikalıq poetika (LekP), sintaksislik poetika (SP) sıyaqlı bólimlerge bólinedi. Lingvopoetika boyınsha ilimiy tekstlerdi úyreniw sonı kórsetedi, lingvopoetika tariyxı óz aldına taraw sıpatında házirge shekem júdá az izertlengen, izertlew jumıslarınıń kópshilik bólegi filologiyanıń bul bóliminiń metodologiyasına baǵıshlanǵan. Lingvopoetikanıń tariyxı hám metodologiyası A.A. Lipgart, L.S. Karpova hám E.V. Polyakovalardıń ilimiy miynetlerinde sáwlelengen. Kórkem shıǵarmalardıń tilin úyreniw kóplegen jergilikli hám shet el alımlarınıń miynetlerinde tiykarǵı máselelerdiń biri bolıp kelmekte. Kórkem tekstti dástúriy tárizde analizlew eki túrli baǵdarda alıp barıladı: lingvistikalıq hám ádebiyattanıwshılıq. Lingvistikalıq metod boyınsha analizlew ushın tiykarǵı material – shıǵarmanıń tili bolsa, al ádebiyatshı ushın – teksttiń ózi. Sonıń ushın kórkem shıǵarmalardıń tilin úyreniw filologiyanı til bilimi hám ádebiyattanıwǵa bóliwdi bekkemleydi. A.A.Potebnya, L.V.Sherba, V.V.Vinogradov, V.M.Jirmunskiy, A.V.Chicherin hám t.b. sıyaqlı alımlardıń miynetlerinde bul qatnas jasawlardıń nátiyjeli birligi imkaniyatları haqqında sóz etiledi. L.V.Sherba kórkem shıǵarmalardı talqılawda tek ideyanı anıqlaw ǵana emes, al ádebiy dóretpeniń kórkemlik táreplerin bahalaw da áhmiyetli ekenligin atap ótedi. Tildiń individual sáwlelenetuǵın elementleriniń eń názik nyuansların túsinbesten, tekstti lingvistikalıq jaqtan analizlemey turıp buǵan erisiw múmkin emes. Kórkem tekstti talqılawǵa bunday qatnas jasaw eń birinshi márte Aristotel tárepinen ámelge asırılǵan. Onıń ádebiyat haqqındaǵı traktatları kórkem ádebiyat tiliniń eń izshil hám tiykarǵı izertlewlerinen esaplanıp, házirgi kúnde de alımlar tárepinen basshılıqqa alınadı. Ol tek kórkem ádebiyat janrların sıpatlap ǵana qoymay, troplarǵa durıs táriyp beredi, sheshenlik óneriniń teoriyalıq tiykarların keltiredi, sonday-aq, ádebiy dóretiwshiliktiń mańızı hám maqsetlerin anıqlawǵa urınıp kóredi. A.A.Potebnya óziniń «Ádebiyat teoriyası haqqında» atlı monografiyasında poetika hám lingvistikanı jaqınlastırıw zárúr ekenligin aytadı. A.A.Potebnya sózdiń strukturasın kórkem shıǵarma strukturası menen birdey dep qarap, sonday- aq poeziyalıq shıǵarmanı dóretiwshiniń quramalı ruwxıy iskerliginiń nátiyjesi dep esaplay otırıp, sóz – bul kórkem óner, yaǵnıy poeziya degen juwmaqqa keledi. Kórkem shıǵarmanıń tilin úyrenetuǵın óz aldına filologiyalıq pán jaratıw ideyası V.V.Vinogradov miynetlerinde de rawajlandırıladı. Ol «Lingvistikalıq poetika» atamasın ilimiy qollanıwǵa engizgen dáslepki alımlardan biri bolıp, filologiyalıq ilimlerdiń bir bólimi sıpatında lingvopoetikanıń predmeti hám wazıypaların qáliplestirdi. «Lingvistikalıq poetika» termini 1960-jıllarda kórkem ádebiyat tilin úyreniwge bolǵan qızıǵıwshılıq tiykarında kelip shıqtı. Biraq bul termindi hár ilimpaz hár qıylı túsindi. Solay etip, V.V.Vinogradov onı kórkem shıǵarma tili haqqındaǵı ilimniń ekvivalenti sıpatında paydalanǵan bolsa, al V.P.Grigorev kórkem ádebiyat stilistikası yamasa strukturalıq poetika sıpatında qaraydı. V.V.Vinogradovtıń pikirinshe, lingvopoetikalıq izertlewlerdiń wazıypası awızeki hám kórkem dóretiwshilik islerinde til birlikleriniń estetikalıq funkciyasın úyreniw bolıp tabıladı. Jazıwshınıń dóretiwshiligi, onıń tańlaǵan teması hám obrazları, sonday-aq, onıń dúnyanı tanıwı, til arqalı sáwlelenedi. Sonıń ushın olardı kórkem shıǵarma tilin analizlew arqalı túsiniw kerek. Ádebiy shıǵarmanı tolıq hám tuwrı túsiniw tek úsh pánniń: tariyx, ádebiyattanıw hám lingvistikanıń tıǵız baylanısı arqalı ámelge asırılıwı múmkin. V.V.Vinogradov tildi eki óz ara baylanıslı hám óz ara tásir etiwshi kontekstlerde izertlew kerekligi haqqındaǵı tezisin alǵa súredi. Olar: milliy ádebiy til kontekstinde (stilleri menen birge), kórkem ádebiy til kontekstinde (janrları hám uslubları menen). Ol kórkem tekstti úyreniwdiń eki usılın belgileydi: birinshisi – pútin awızeki kórkem dóretiwshilikti analizlew hám túsiniw; ekinshisi – awızeki dóretiwshiliktiń quramlıq bólimlerin qabıl etilgen qaǵıydalar hám normalarǵa muwapıq sózler hám sóz dizbeklerine sáykes ráwishte ózgergen ses hám fonemalardı estetikalıq hám stilistikalıq jaqtan úyreniw. V.M.Jirmunskiy de lingvopoetikanıń metodologiyasın izertlewge óziniń salmaqlı úlesin qostı. Ol mazmun hám formanıń birligi haqqında ayta kelip, formanıń hár qanday túrdegi ózgerisi ózinde jańa mazmunnıń ashılıwına alıp keletuǵını shubhasız ekenin, sonıń menen birge, mazmundaǵı ózgerisler de formanıń ózgeriwine tásir etetuǵının aytadı. Sonıń ushın, kórkem shıǵarmanıń mazmunın lingvistikalıq súwretlew quralları menen tıǵız baylanıslı túrde qarap shıǵıw kerek. Bul alımnıń ayrıqsha xızmeti sonda, ol poetika máselelerin qarastırıwda baslanǵısh noqattı poetikalıq til, yaǵnıy sóz dep esaplaydı. «Poeziya – bul kórkem sóz óneri, poeziya tariyxı – ádebiyat tariyxı» dep atap ótedi. V.M.Jirmunskiy kórkem shıǵarma tilin úyreniwde anıq usıllardı ajıratıp kórsetiw kerekligin aytadı. Kórkem shıǵarmanıń janlı birliginde, barlıq usıllar óz ara tásirge iye bolıp, bir kórkem wazıypaǵa, yaǵnıy emocionallıq tásirdi kúsheytiwge bolǵan umtılıwǵa baylanıslı boladı. A.V.Chicherinniń miynetlerinde de kórkem shıǵarmanıń tilin úyreniwge baylanıslı máseleler sóz etiledi. Ol A.A.Potebnya hám V.V.Vinogradov tárepinen baslap berilgen, sózdiń ishki forması haqqındaǵı táliymattı rawajlandıradı. Ol kórkem shıǵarma hám kórkem sózdiń ulıwma qásiyetleri haqqında pikir júritedi. Quramalı ishki dúziliske iye bolǵan sóz, basqa sózler menen óz ara baylanısta bolıp ayrıqsha áhmiyet payda etedi. Kórkem shıǵarma tilin izertlew usılı sol nársege qurıladı, sózdi, onıń seslik, morfologiyalıq hám sintaksislik formaların izertlewden kelip shıǵa otırıp, bir ajıralmas liniya boylap tildiń kórkemligine, adam yamasa tábiyat obrazına, ádebiy shıǵarmanıń ideyasına, anaw yamasa mınaw avtordıń bir pútin dóretiwshiligine qaray alǵa ilgerileydi. Kórkem shıǵarmanı lingvistikalıq jaqtan analizlew ádebiyat kózqarasınan analizlew menen tıǵız baylanıslı. Sebebi, til arqalı avtor oy-pikirlerin, sóz etilgen waqıyalarǵa óziniń qatnasın da bildiredi. Filologiyalıq analizdiń maqseti tek avtordıń oyın, ideyasın anıqlaw ǵana emes, al jazıwshınıń sheberliginiń ózine tán qásiyetlerin de anıqlawdan ibarat. Joqarıda atap ótilgen ilimpazlardıń miynetleri teksttiń keń kólemli úyreniliwin, sonnan, dialektikalıq birlikte háreket etetuǵın hám ulıwma maqsetke baǵdarlanǵan mazmunlıq hám formalıq aspektlerdi názerde tutatuǵın kórkem shıǵarmalardı analizlewdiń jańa qatnas jasawları ushın teoriyalıq tiykar boldı. Solay etip, lingvistikanıń hám ádebiy stilistikanıń birlesiwine eki túrli qatnas jasawdıń jaqınlasıwı nátiyjesinde filologiyanıń jańa bólimi – lingvopoetika payda boldı. Sońǵı 40 jıl dawamında Moskva universitetiniń inglis filologiyası kafedrasında O.S.Axmatova, V.Ya.Zadornova, A.A.Lipgart hám t.b. ilimpazlar lingvopoetika tarawı boyınsha izertlew jumısları menen shuǵıllanıp kelmekte. Bul alımlar V.V.Vinogradov tárepinen tiykar salınǵan dástúrdi dawam etpekte. Olar ózlerinen aldıńǵı ilimpazlardıń tájiriybelerin ulıwmalastırıp hám teoriyalıq tiykardı jańa ilimiy qatnas jasaw arqalı ámeliyatqa alıp kirdi. Professor A.A.Lipgart lingvopoetikaǵa filologiyanıń bir bólimi sıpatında dál anıqlama beredi. Onda kórkem tekstte qollanılatuǵın stilistikalıq belgilengen tillik birliklerge, bir ideyalıq-kórkemlik mazmun beriw hám estetikalıq tásirdi jaratıw ushın olardıń funkciyaları hám salıstırmalı mánisi haqqındaǵı máseleler menen baylanısta qarastıradı. Al, professor Zadornova izertlew predmetin bayan etti. Onıń pikirinshe, bul kórkem shıǵarmada qollanılatuǵın lingvistikalıq qurallar toplamı bolıp, onıń járdeminde jazıwshı óziniń ideyalıq hám kórkem oy-pikirlerin sáwlelendiriw ushın estetikalıq tásirsheńlikti támiyinleydi. Sonday-aq, ol lingvopoetikalıq analiz metodologiyasın tolıq sıpatlap beredi. Izertlew teması boyınsha ilimiy ádebiyatlardı tolıq analizlegennen soń, ol kórkem shıǵarmalardıń hár qıylılıǵı hám bir tekles emesligi lingvopoetikalıq analizdiń birden bir metodın qáliplestiriwge tosqınlıq qıladı, sonlıqtan túrli metodologiyalıq qatnas jasawlar payda boldı dep atap kórsetedi. Izertlewshilerdiń pikiri boyınsha, lingvopoetikalıq analizdiń maqseti sonnan ibarat, kórkem ádebiy dóretiwshilik procesinde avtor tárepinen belgili bir til birliginiń qanday quramlıq bólimge qosılǵanın anıqlaw, sebebi anaw yamasa mınaw tillik birliklerdiń ózine tán kombinaciyası qanday da bir estetikalıq tásir jasawǵa alıp keledi. Ózbek til biliminde kórkem sóz sheberleriniń tilin izertlew baǵdarında kóplegen ilimiy miynetler dóretildi. Ózbek ádebiy tiliniń rawajlanıwında Áliysher Nawayınıń xızmeti oǵada ullı boldı. Sonlıqtan, onıń shıǵarmalarınıń tilin úyreniw boyınsha oǵada kóp sanlı izertlew jumısları júrgizildi. A. Rustamov Nawayı shıǵarmalarınıń tillik ózgeshelikleri boyınsha kandidiatlıq hám doktorlıq dissertaciya jumısların jazdı. Ǵ. Abduraxmanov, A. Rustamovtıń miynetinde Nawayı shıǵarmalarınıń fonetikalıq hám morfologiyalıq ózgeshelikleri úyrenilgen. Ilimpaz A. Usmanovtıń, M. Raxmatullaevanıń, X. Mamadovtıń, E. Umarovtıń, U. Suanaqulovtıń, A. Karimovtıń izertlewlerinde de Nawayı shıǵarmalarınıń tillik ózgeshelikleri hár túrli kózqarastan ilimiy analiz etilgen. Sonday-aq, Alisher Nawayı shıǵarmalarınıń tillik ózgeshelikleri orıs ilimpazlarınan A.K.Borovkovtıń, A.M.Sherbaktıń miynetlerinde de kórinedi. Qaraqalpaq til iliminde qaraqalpaq ádebiy tili tarıyxın, kórkem shıgarmalardıń til ózgesheligin izertlewge arnalǵan bir qansha jumıslar jazıldı. Qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatınıń úlken wákili Berdaq Ǵarǵabay ulı shıǵarmalarınıń tillik ózgeshelikleri Sh.Abdinazimov tárepinen úyrenilgen. Ilimpazdıń Berdaq shıǵarmalarınıń fonetikası, Berdaqtıń qaraqalpaq ádebiy tiliniń rawajlanıwına qosqan úlesin anıqlawǵa arnalǵan bir neshe miynetleri baspadan shıqtı. 2001-jılı «Berdaq shıǵarmalarınıń tili» degen temada doktorlıq dissertaciya jaqladı. Sonday-aq, qaraqalpaq xalqınıń jáne bir klassik shayırı Ájiniyaz Qosıbay ulınıń shıǵarmalarınıń tillik ózgeshelikleri G.Qarlıbaeva tárepinen izertlenildi. Ol 2002-jılı Ájiniyaz shıgarmaları tiliniń fonetikalıq hám morfologiyalıq ózgeshelikleri boyınsha kandidatlıq dissertaciya qorǵaǵan edi, al 2017-jılı «Ájiniyaz shıǵarmaları tiliniń semantika-stilistikalıq ózgeshelikleri» degen temada doktorlıq dissetaciyasın jaqladı. Sonıń menen birge, qaraqalpaq xalqınıń ullı shayırı I.Yusupov shıǵarmalarınıń tili de bir qansha ilim-izertlew jumıslarında túrli aspektlerde úyrenilip kiyatır. Shayırdıń shıǵarmalarındaǵı atlıq hám kelbetlik jasawshı qosımtalardıń stillik xızmetleri, «Seydan ǵarrınıń gewishi» gúrrińinde qollanılǵan súwretlew quralları, shayır shıǵarmalarında terminlerdiń poetikalıq xızmetlerde jumsalıwı, poeziyalıq shıǵarmaları leksikasınıń ózgeshelikleri, dórendi atawıshlardıń stillik qollanılıwı izertlendi. B.Yusupova tárepinen I.Yusupov shıǵarmalarında kelbetliklerdiń stillik qollanılıwı arnawlı úyrenildi. LPnıń hár qanday túrin óz aldına úyreniw hám olardıń óz ara qatnasın ashıp beriw házirgi til bilimi aldında turǵan áhmiyetli wazıypalardan biri bolıp tabıladı. Download 1.15 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|