Өзбекстан Республикасы

3. Til biliminiń basqa ilimler menen baylanısı 
Til bilimi ilimler sistemasında derlik barlıq pánler menen tıǵız baylanısta. 
Bunıń sebebi til bilimi pániniń úyreniw obyekti bolǵan tildiń mańızı menen 
baylanıslı. 
Eń áweli, til adamlar ortasındaǵı eń áhmiyetli qatnas quralı sıpatında sociallıq 
xarakterge iye. Demek, ol basqa jámiyetlik qubılıslar menen tıǵız baylanısta. 
Máselen, til iyesi bolǵan xalıqtıń tariyxı, mádeniyatı, ruwxıyatı hám basqalar. 
Bul sonı kórsetedi, óz ara qatnasta bolǵan barlıq jámiyetlik qubılıslardı 
úyreniwshi sociallıq pánler de óz ara baylanısta esaplanadı. Tiykarınan, til bilimi 
filosofiya, tariyx, etnografiya, sociologiya, psixologiya sıyaqlı pánler menen tıǵız 
baylanısta. 
Til – pikirdi qáliplestiriwshi hám sáwlelendiriwshi qural. Demek, til bilimi 
tildiń oylaw menen baylanısın úyrener eken, oylaw nızamlılıqların úyreniwshi 
logika hám psixologiya pánleri menen tutas noqatlarǵa iye boladı.
Til belgili bir jámiyettiń qatnas quralı sıpatında usı xalıqtıń tariyxı, 
etnografiyası menen de tikkeley baylanısta esaplanadı. Sol baylanıs til biliminiń 
tariyx, etnografiya menen baylanıslı ekenin kórsetedi. 
Xalıq mádeniy áleminiń sonday tarmaǵı bar, olar ushın til, xudojnik ushın 
reń-boyaw, skulptor ushın ılay yaki tas sıyaqlı, materiallıq qural bolıp xızmet etedi. 
Bul taraw – ádebiyat. Sonıń ushın ádebiyat sóz óneri esaplanadı. Sóz bir waqıttıń 
ózinde hám til biliminiń, hám ádebiyattanıwdıń úyreniw obyekti esaplanadı. 
Olardıń parqı tek sózge qanday kózqarastan qatnas jasawǵa baylanıslı. 
Sózdiń ataw mánisi hám onıń ontologiyalıq dúzilisi til biliminiń úyreniw 
obyekti bolsa, onıń tásir etiw, kórkem-estetikalıq wazıypası ádebiyattanıwdıń 
úyreniw obyekti boladı. 
Til funkcionallıq kózqarasınan sociallıq xarakterge iye bolsa da, lekin júzege 
shıǵıw kózqarasınan insannıń fiziologiyalıq dúzilisi menen tıǵız baylanıslı. Sebebi 
tillik iskerlik bas miy iskerligi menen baylanıslı halda, sóylew organlarınıń 
háreketi nátiyjesi sıpatında júzege shıǵadı. Bul bolsa til bilimi menen 
fiziologiyanıń óz ara qanshelli dárejede baylanıslı ekenligin kórsetedi.
Hár qanday sóz sesler dizbeginen quraladı. Ses bolsa anıq bir materiallıq 
deneniń sırtqı tásir sebebinen háreketliniwi hám hawanıń terbeliwi nátiyjesinde 
payda boladı. Sestiń júzege keliwi hám onıń akustikalıq qásiyetin úyreniw 
procesinde til bilimi fizikanıń akustika bólimi menen tıǵız baylanısta boladı.
Til adamlar ortasında informaciya tasıwshı tiykarǵı qural esaplanadı. Adamlar 
basqa informaciya qurallarınan da paydalanadı. Bul informaciya qurallarınıń 
hámmesi belgili tábiyatqa iye. Sebebi usı qurallar obyektiv álem haqqındaǵı 
informaciyanı tikkeley emes, al basqasha formada, belgiler járdeminde 

---

sáwlelendiredi. Tildiń basqa informaciya tasıwshı qurallar sıyaqlı tábiyatın, onıń 
belgiler sisteması ekenin ashıwda til bilimi semiotika menen birge islesedi. 
Informaciya belgili bir texnikalıq qurallar járdeminde uzaqqa jetkeriliwi de 
múmkin. Informaciya uzatıw quralların úyretiw ushın til bilimi informaciya 
teoriyası menen baylanıs ornatadı. 
Házirgi kúnde avtomatikalıq awdarıw keń en jaymaqta. Avtomatikalıq 
awdarma bolsa awdarmalanıp atırǵan tillerdiń leksikalıq imkaniyatların 
programmalastırıw nátiyjesi esaplanadı. Demek, avtomatikalıq awdarma til bilimi 
hám kibernetikanıń óz ara qatnası arqalı júzege keledi.
Usı qısqa dáliller diziminiń ózi-aq til biliminiń ilimler sistemasındaǵı júdá 
kóp ilimler menen tıǵız baylanıslılıǵınan dárek beredi.