Өзбекстан Республикасы
-lekciya. Til biliminiń tariyx hám etnografiya menen baylanısı
Download 1.12 Mb. Pdf ko'rish
|
Til bilimi ham tabiyiy ilimler Aziz aga
|
7-lekciya. Til biliminiń tariyx hám etnografiya menen baylanısı
Jobası: 1. Til biliminiń tariyx penen baylanısı 2. Til biliminiń etnografiya menen baylanısı
Til jámiyettiń qarım-qatnas quralı sıpatında jámiyet tariyxı menen tıǵız baylanısta. Sebebi jámiyette júz bergen hár bir ózgeris usı jámiyettiń tilinde óziniń izin qaldıradı. Sonıń ushın jámiyet tariyxınıń belgili táreplerin jarıtıwda tariyxıy hújjetler, jazba estelikler ázzilik qılıp qalǵan jerde lingvistikalıq materiallar járdemge keliwi múmkin. Házirgi payıtta, belgili bir lingvistikalıq faktlerdi tariyxıy materiallarǵa súyenbey turıp túsinidiriw jeterli bolmaydı. Bul bolsa jámiyet tariyxı menen usı jámiyet tiliniń hám olardı úyreniwshi tariyx páni menen til bilimi pániniń qanshelli baylanıslı ekenin kórsetedi. Jámiyet úzliksiz hárekette, rawajlanıwda, ózgeriste bolǵanınday, onıń tili tınımsız hárekette ózgeriste, rawajlanıwda. Sonıń ushın til bilimi tariyxında tildi úyreniwde onıń tariyxıy rawajlanıwına hár túrli qatnasta bolıp kelindi. Tiykarınan, salıstırmalı-tariyxıy til bilimi mektebi wákilleri tildi tariyxıy aspektte úyreniwge kóbirek itibar bergen bolsa, jas grammatikashılar mektebi wákilleri olarǵa sınlıq qatnas jasaǵan halda, tildiń statikalıq halatına, tiykarınan janlı sóylew tilin úyreniwge úlken itibar berdi. Ataqlı shveycariyalı alım Ferdinand de Sossyur bolsa tildiń eki tárepin de óz ara baylanısta úyreniw lazım ekenligin atap ótedi. Sonıń ushın ol tildiń eki halatın parıqlaǵan halda, til biliminiń izertlew metodınıń da eki túrli bolıwı lazım ekenligin atap ótti: sinxroniya hám diaxroniya. Házirgi kúnde til eki baǵdarda úyreniledi: statikalıq (sinxron) halatı hám dinamikalıq (diaxron) halatı. Til rawajlanıwınıń belgili bir dáwirindegi halatı sinxron halat sanaladı. Til sinxron halatta úyrenilgende, onıń házirgi halatı izertlew obyekti boladı. Diaxron úyreniwde bolsa til birlikleriniń tariyxıy rawajlanıwına itibar beriledi. Biraq sinxroniya menen diaxroniya óz ara baylanısta. Sinxroniya diaxroniya shınjırındaǵı bir halqa esaplanadı. Sonıń ushın kópshilik hallarda diaxroniyasız tildiń sinxron halatın túsindiriw qıyın boladı. Til tariyxı jámiyet tariyxınıń quramlıq bólimi, sonıń ushın til tariyxın (tildi diaxroniyalıq úyreniw) jámiyet tariyxınan ajıralǵan halda úyreniw múmkin emes. Tilde bar bolǵan bir qatar qubılıslar negizi jámiyet tariyxı tiykarında ashıladı. Biraq til sistemasınıń barlıq qatlamları da jámiyet tariyxı menen birdey baylanıspaǵan. Jámiyet turmısındaǵı hár qıylı jańalıqlar usı jámiyet tiliniń sózlik quramında óz sáwleleniwin tapqanı sebepli, til sistemasınıń leksikalıq qatlamı basqa qatlam birliklerine qaraǵanda kóbirek jámiyet tariyxı menen baylanıslı boladı. Tildiń leksikalıq qatlamında jámiyettiń jasaw tárizi turmısındaǵı ózgerisler óz sáwleleniwin tapqanı sebepli sózdi analizlew tiykarında bul til iyesi bolǵan jámiyet turmısına baylanıslı tariyxıy maǵlıwmatlarǵa iye bolıw múmkin. Máselen, qazan asıw sóz dizbegi bar. Házirgi kúnde qazannıń asılmaytuǵını, al oshaq yamasa gaz plitası ústine qoyılıwı belgili. Bul dizbektiń mánisin túsindiriw jámiyettiń áyyemgi kóshpeli turmıs tárizi haqqındaǵı túsinigimizdi keńeytedi. Áyyemde otırıqlı turmıs keshirmegen jaǵdayda jámiyet aǵzaları túrli orınlarda awqat pisiriw ushın astına ot jaǵılatuǵın qurılmaǵa awqatlıq zatlar salınǵan ıdıstı ildirgen. Til materialların úyreniw tariyxtıń úsh túrli mashqalasın sheshiwde járdem beriwi múmkin: 1) xalıqtıń kelip shıǵıwı; 2) tariyxıy rawajlınwdıń túrli basqıshında xalıq mádeniyatı halatı; 3) basqa xalıqlar menen qatnası. Ózbek xalqı tariyxıy jaqtan bir qansha etnikalıq toparlardıń uzaq dáwirler dawamında birge jasap, óz ara múnásibette bolıw hám birlesiwi nátiyjesinde quralǵan. Qanday etnoslardan quralǵanı házirgi ózbek tiliniń jergilikli govorları materialları tiykarında ayqınlasadı. Máselen, sóz basında [y] nıń (j) ǵa almasıwı, sóz ortasında eki dawıslı aralıǵındaǵı g dawıssızınıń y ǵa (sigir // siyir) yamasa, kerisinshe, y dawıssızınıń g ǵa (keyin // kegin) almasıwı, usı halatta bir qatar únsiz dawıssızlardıń únli dawıssızǵa aylanıwı (chiqib // chiǵib) hám basqalar bul til iyeleriniń eski qıpshaq qáwimine tiyisli bolǵanın bildiredi. Sonday-aq, sóz basında únsiz dawıssızlardıń únli dawıssızǵa almasıwı (toǵ // daǵ, tush // dush), sozımlı dawıslılardıń bar ekenligi (da: ǵ) usı tilde sóylesiwshilerdiń oǵuz qáwiminen kelip shıqqanınan belgi beredi. Yamasa bir qatar etnotoponimler usı jerde jasap atırǵan etnoslardıń tariyxıy jaqtan qaysı urıw yamasa qáwimnen kelip shıqqanın bildirip turadı. Máselen, Andijan átirapında Nayman, Sulduz, Munduz, Saroy, Baxrin, Beshkal sıyaqlı awıllar bar. Bul awıllarda jasawshılar ózleriniń tariyxıy jaqtan qıpshaqlardan kelip shıqqanın házirgi kúnde bilmeydi. Tek toponimlik maǵlıwmatlar ǵana olardıń genetikalıq jaqtan qıpshaqlarǵa tiyisliliginen dárek beredi. Qıpshaq elementleri bul awıllarda jasawshı xalıq tiliniń fonetikalıq dúzilisinde de sezilmeydi. Til faktleri usı til iyeleriniń belgili bir dáwirdegi turmıs mádeniyatı haqqında da maǵlıwmat beredi. Máselen, eski turkiy-runikalıq jazba esteliklerinen «Kultegin» esteliginde badiz shegiw, balbal, badizchi sıyaqlı sóz hám frazalar ushırasadı. Eski túrk tilinde badiz «qabir ústine ornatılǵan tasqa oyıp jazılǵan estelik», badizchi «tasqa oyıp estelik jazıwshı», balbal bolsa bal (balshıq) «ılay» hám bal (sh) «bas» túbirleriniń qosılıwınan payda bolǵan qospa sóz bolıp, «byust», «ılaydan islengen insannıń bas bólimi» mánilerin beredi. Tekstte bayan etiliwinshe, Kultegin qaytıs bolǵannan soń onıń qábiri ústine badizshi tárepinen badiz shegilip balbal qoyıladı. Usı til faktiniń ózi-aq sol dáwirdegi túrkiy qáwimler ataqlı tulǵalar qábirine estelik jazılǵan qábir tası qoyǵanı hám byust ornatqanları haqqında maǵlıwmat beredi. Lingvistikalıq materiallar til iyeleriniń basqa etnoslar menen ótmishtegi qarım-qatnasları haqqında informaciya beredi. Máselen, ózbek tiliniń leksikalıq qatlamında bir qatar parsısha-tájikshe, arabsha leksemalar bar. Máselen, barg, gwsht, musht, ǵisht; máni, rano, vaqt, kitob, qalam hám t.b. Bul leksemalar ózbek xalqınıń áyyemnen parsı-tájikler menen bir aymaqta tuwısqan bolıp jasaǵanı, sonıń menen birge, arab basıp alıwınan soń islamnıń tásiri haqqında maǵlıwmat berip turadı. Ayırım waqıtları tariyxıy mashqalalardı sheshiwde tariyxshı menen tilshi alımnıń birge islesiwi zárúr boladı. Tiykarınan, xronologiya mashqalaları kóbinese áne usı jol menen óz sheshimin tabadı. Ótken ásirdiń 50 – 60-jıllarında til materiallarınıń jasın anıqlaw boyınsha Amerika alımı Morris Svodesh tárepinen usınıs etilgen hám leksikostatistikalıq metod dep atalǵan metod keń qollanılmaqta. Ol biologiya ilimlerindegi radiouglerod járdeminde jastı belgilew metodın til bilimine alıp kirdi. Hár qanday tiri organizmde (haywanlarda, ósimliklerde hám basq.) belgili muǵdarda radioaktiv uglerod bar. Bul zat organizm óliwi menen áste- aqırın belgili bir tezlikte tarqala baslaydı. Óli organizmdegi uglerod muǵdarın ólshew arqalı onıń ólgenine qansha waqıt bolǵanın anıqlaw múmkin. Bul jol menen arxeologiyalıq estelikler jası anıqlanadı.
Download 1.12 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|