Өзбекстан Республикасы

2. Ilimler sisteması 

Sistema  degenimiz  ne?  Bul  sorawǵa  házirge  shekem  hár  túrli  juwaplar 

beriledi.  Sistema  ne  ekenine  juwap  beriwden  aldın  onıń  qanday  áhmiyetli 

belgilerden ibarat ekenine itibar beriw lazım. 

Eń  áweli,  hár  qanday  sistema  ishki  bóliniwsheńlik  qásiyetine  iye.  Demek, 

sistema  belgili  bir  ishki  dúziliske  iye  bolıp,  eki  hám  onnan  aslam  bólimlerdiń  óz 

ara qatnasınan quraladı. Máselen, bir tup terekti alsaq, bul terek sistema sıpatında 

ishki  dúzilis  birlikleriniń  óz  ara  qatnasınan  ibarat.  Onıń  ishki  dúzilis  birlikleri 

tamır, dene, shaqa hám de olardıń qatnasınan quralǵan. 

Sistemanıń ekinshi tárepi sonnan ibarat, sistemanı quraytuǵın birlikler óz ara 

shártlengen,  biri-birin  talap  etiwshi  kóp  basqıshlı  qatnasta  boladı.  Máselen, 

tamırsız deneniń, denesiz shaqanıń bolıwı múmkin emes. Olardıń hár qaysısı birin-

biri talap etedi, bir-biri menen shártlengen. 

Sistemanıń  úshinshi  tárepi  sonda,  hár  qanday  sistema  ishki  bóliniwsheńlik 

qásiyetine iye bolǵanı sebepli sistemanı quraǵan bólimler menen sistema ortasında 

da  qatnas  boladı.  Bul  qatnastı  «...den  quraladı»,  «...nıń  quramına  kiredi» 

túsindirmesi  menen  kórsetiw  múmkin.  Basqasha  etip  aytqanda,  pútin  hám  bólek, 

túr  hám  tek  qatnasın  óz  ishine  aladı.  Máselen,  terek  hám  onıń  tamırı,  denesi, 

shaqası, japıraqları ortasında pútin hám bólek múnásibeti bolsa, terek penen alma, 

erik, shabdalı ortasında túr hám tek múnásibeti bar. 

Sistemanıń  tórtinshi  tárepi  ishki  dúzilisiniń  kóp  basqıshlı  bolıwında 

(ierarxiyalıǵında).  Yaǵnıy  pútin  hám  bóleklik,  túr  hám  teklik  múnásibeti 

salıstırmalı xarakterge iye. Belgili bir teklerge qaraǵanda túr, bóleklerge qaraǵanda 

pútin bolǵan bólim basqa pútin yamasa túr quramına kirip bólek yamasa tek bolıwı 

múmkin.  Máselen,  alma  bir  neshe  sortlardıń  ulıwmalıǵı  sıpatında  sortlarǵa 

qaraǵanda túr, hár qaysı sort bolsa tek bolıp kelse, terekke qaraǵanda alma tek rolin 

---

 

oynaydı. 

Sistemanıń  besinshi  tárepi  substancionallıǵı  esaplanadı.  Yaǵnıy  substanciya 

hám onı tikkeley baqlawda tazohirlar (sırtqı kórinisler ARS, 492) arqalı reallasıwı, 

ulıwmalıq  –  jekkelik,  tiykar  –  qubılıs,  imkaniyat  –  haqıyqatlıq  dialektikasınıń 

ózinde sáwlelendiriwi bolıp tabıladı. 

Solay  etip,  birin-biri  talap  etiwshi  eki  hám  onnan  artıq  elementlerdiń  óz  ara 

shártlengen múnásibetinen quralǵan pútinlik sistema esaplanadı. 

Bul jaǵınan ilim de sistema. Sebebi ol da ishki bóliniwsheńlik qásiyetine iye. 

Solay eken ilimdi quraytuǵın hár bir birlik óz ara shártlengen múnásibette boladı. 

Bir  ilim  túri  ekinshi  ilimniń  bolıwın  talap  etedi.  Máselen,  geometriya  arifmetika 

menen  tıǵız  baylanısta.  Geometriya  hám  arifmetikasız  astronomiyanıń  bolıwı 

múkin emes hám t.b. 

Ilim  sistema  (pútinlik)  sıpatında  ishki  bóliniw  qásiyetine,  yaǵnıy  ishki 

dúzilisine iye. Onıń ishki dúzilisi kóp basqıshlı. Ilim, eń áweli, baǵdarlarǵa, baǵdar 

tarmaqlarǵa, tarmaqlar jáne kishi qánigeliklerge bólinedi. 

Bul bóliniwdiń hár biri bir basqıshtı payda etip, keyingi bóliniwler ushın kishi 

sistema  wazıypasın  atqaradı.  Máselen,  eń  áweli,  tábiyǵıy  ilimler,  sociallıq-

gumanitar  ilimler,  texnika  ilimleri  sıyaqlı  baǵdarlarǵa  bólinedi.  Tábiyǵıy  ilimler 

ilimler sistemasında óz ara qatnasta bolǵan bir neshe bóleklerdiń birewi sıpatında 

sistema  elementi  esaplansa,  keyingi  basqıshında  tábiyǵıy  ilimlerdiń  ózi  fizika-

matematika,  ximiya,  biologiya,  mexanika,  texnika  sıyaqlı  ilim  tarmaqların  óz 

ishine  alıp,  bul  ilimler  ushın  sistema  rolin  atqaradı.  Fizika-matematika  ilimler 

fizika hám  matematika ilimlerine bólinedi. Fizika hám  matematikanıń ózi de jáne 

ishki  bóliniwge  iye.  Máselen,  matematika  matematikalıq  analiz,  geometriya, 

itimallıqlar teoriyası, algebra hám sanlar teoriyası sıyaqlı qánigeliklerge bólinedi. 

Hár  bir  bóliniwde  bóliniwshi  sistema  bolsa,  ayırma  onıń  aǵzası  wazıypasın 

atqaradı.  Sistema  quramındaǵı  hár  bir  aǵza  usı  sistema  sheńberinde  óz  ara 

shártlengen, birin-biri talap etiwshi qatnasta boladı. Máselen, matematika quramına 

kiriwshi  barlıq  qánigelikler  óz  ara  áne  usınday  qatnasta.  Ilimler  sistemasında 

belgili bir ilim tarmaǵı menen qatnasta bolmaǵan bir de bir tarmaq joq. 

Joqarıda  bayan  etilgenler  tiykarında  ilimler  sistemasın  tómendegi  sızılmada 

kórsetiw múmkin. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                          

matematika  

                    ilimleri 

tábiyǵıy                         social-

ilimler                     gumanitar 

                                   ilimler 

 

texnika  

ilimleri 

Ilim 

---

 

Házirgi  kúnde  ǵárezsiz  respublikamızda  jigirmadan  aslam  ilimler  quramına 

kirgen  bes  júz  seksennen  aslam  qánigelikler  boyınsha  ilimiy  izertlewler  alıp 

barılmaqta. 

Bir  obyekt  házirgi  kúnde  bir  neshe  ilimlerdiń  aralıǵında  úyreniliwi  lazım 

boladı.  Demek,  belgili  bir  ilim  basqa  tutas  ilimlersiz  tolıq  jetiskenliklerge  erise 

almaydı.