Өзбекстан Республикасы

2. Til bilimi hám filosofiya 

Hár qanday ilim ámeliy biliw ústine qoyılǵan teoriyalıq biliwge tiykarlanadı. 

Biliw  bolsa  filosofiya  pániniń  tiykarı  esaplanadı.  Teoriyalıq  filosofiyanıń 

tiykarın  salıwshı  Kant  onıń  úyreniw  predmeti  nárseler  (tábiyat  hám  jámiyet) 

emes,  al  insannıń  biliw  iskerligin  ilimiy  tekseriwden,  insan  aqılıy  iskerligin 

anıqlawdan ibarat ekenin atap ótken edi. 

Filosofiya  insannıń  óz  negizin  ańlawı,  bolmıstıń  túrli  tarawlarına  tiyisli 

qubılıs  hám  waqıyalar  haqqında  olardıń  tiykarǵı  mańızın  sáwlelendiretuǵın 

ulıwmalıq  juwmaqlar  shıǵarıwı  degendi  ańlatadı.  Filosofiyalıq  oylaw  álemdegi 

nárse  hám  qubılıslardı  pikirde  ulıwmalastırıp,  óz  ara  baylanıslılıqta  hám 

rawajlanıwda  úyreniw,  olardıń  mańızın  tereńirek  hám  tolıǵıraq  biliw  degendi 

bildiredi. Filosofiyanıń orayında bolmıs hám onı biliw mashqalası turadı. 

Til  de  bolmıstaǵı  adamlardıń  qatnas  quralı  sıpatında  insan  bilimine  beriledi. 

Solay  eken,  hár  qanday  ilim,  sonıń  ishinde,  til  bilimi  de  filosofiya  menen  tıǵız 

baylanısadı. Barlıq ilimler sıyaqlı til bilimi ushın da anaw yaki mınaw filosofiyalıq 

baǵdar izertlew metodologiyası bolıp xızmet etedi. 

Tilshi  alımnıń  óz  izertlewi  boyınsha  qanday  juwmaqqa  keliwi,  ilimiy 

haqıyqattı qay dárejede obyektiv ashıp beriwi onıń qanday filosofiyalıq baǵdarǵa 

tiykarlanıwına  baylanıslı.  Sonıń  ushın  hár  bir  tilshi  alım  belgili  bir  filosofiyalıq 

baǵdarǵa tiykarlanıwı lazım. 

Máselen,  Batıs  Evropada  ulıwma  til  biliminiń  atası  esaplanıwshı  Vilgelm 

Gumboldt izertlewleri ushın I.Kant hám Gegel filosofiyası metodologiyalıq tiykar 

bolıp xızmet qıldı. 

I.Kant  tıń  filosofiyalıq  kózqarasları  «Sap  aqıl  sını»,  «Ámeliy  aqıl  sını»  hám 

«Húkim  qábileti  sını»  sıyaqlı  shıǵarmalarında  óz  sáwleleniwin  tapqan.  I.Kanttıń 

atap  ótiwinshe,  biziń  sanamızdan  tısqarıda,  oǵan  baylanıslı  bolmaǵan  halda 

«nárseler  álemi»  bar.  Bunday  nárselerdi  ol  «nárse  ózinde»  dep  ataydı.  Biliw  áne 

usı «nárse ózinde»niń seziw organlarımızǵa tásiri nátiyjesinde payda boladı. Onıń 

pikrinshe,  seziw  organlarımızǵa  tásir  etetuǵın  «nárse  ózinde»niń  sırların  biliw 

---

 

múmkin emes. Ol «transcendent» qásiyetke iye. 

V.Gumboldttıń lingvistikalıq táliymatında I.Kanttıń áne usı kózqarası oraylıq 

orındı  iyeleydi.  Ol  tildiń  anaw  yaki  mınaw  qubılısların  biliw  múmkin  emesligi 

haqqında  qayta-qayta  pikir  bildiredi.  Tildiń  «xalıq  ruwxı»  menen  baylanıslılıǵı, 

hátte teńligin atap ótken halda, bul baylanıslılıq túsindirip bolmaytuǵın sır ekenin 

kórsetedi. 

I.Kanttıń  filosofiya  tariyxındaǵı  úlken  xızmeti  sonda,  ol  obyektiv  álemdegi 

nárse hám qubılıslardı óz ara baylanısta ekenligin moyınlaydı hám usı baylanıstaǵı 

hár  bir  nárse  hám  qubılıs  úzliksiz  ishki  rawajlanıwda  ekenin,  rawajlanıw  ishki 

qarama-qarsılıqqa  tiykarlanıwın,  aqıl  tabiyatı  jaǵınan  qarama-qarsılıqlı  xarakterge 

iye, sonıń ushın dialektikalıq qarama-qarsılıqlar zárúrligin kórsetedi. 

I.Kanttıń  usı  ideyalarınan  ilhamlanǵan  V.Gumboldt  tildiń  sistema,  til 

sisteması  quramındaǵı  hár  bir  aǵza  bolsa  óz  ara  qatnasta  ekenin  hám  sistema 

aǵzaları  ortasında  qarama-qarsılıqlı  qatnas  bar  ekenligin,  áne  usı  qarama-qarsılıq 

hár  qanday  rawajlanıwdıń  tiykarı  ekenin  bayan  etedi.  Sol  tiykarda  V.Gumboldt 

óziniń lingvistikalıq antinomiya haqqındaǵı táliymatın jarattı. 

Ataqlı  nemis  filosofı  A.Gegeldiń  «Ruwx  fenomenologiyası»  miynetinde 

bayan etilgen absolyut ruwx haqqındaǵı ideyası da V.Gumboldtqa úlken tásir etti. 

Gegeldiń pikirinshe, dáslep bolmıs hám oylaw birdeyligi bolǵan hám bul birdeylik 

dúnyanıń  substancional  (zatlıq)  tiykarın  quraǵan.  Oylaw  tek  subyektiv  insan 

iskerligi  ǵana  emes,  al  obyektiv  tiykar,  barlıq  tiri  organizmniń  birlemshi  deregi 

bolǵan. Oylaw zat, tábiyat halında ózin «jatlastıradı». «Absolyut ideya»nıń joqarı 

rawajlanıw  basqıshı  «absolyut  ruwx»,  yaǵnıy  insaniyat,  insaniyat  tariyxı 

esaplanadı. 

Gegeldiń  bul  ideyası  tásirinde  V.Gumboldtıń  tildiń  «xalıq  ruwxı»  ekeni 

haqqındaǵı pikirleri dúnyaǵa keldi.  

Gegel  tariyxıy  processtiń  dialektikalıq  xarakterin  izertler  eken,  til 

rawajlanıwına ayrıqsha dıqqat qaratadı. Ol tildi teoriyalıq aqıldıń jaratıwshısı dep 

esaplaydı.  Sebebi  til  onıń  sırtqı  kórinisi  esaplanadı.  Sol  sebepli  Gegel  til 

rawajlınıwın eki basqıshqa bóledi: 

1)  ele  tili  rawajlanbaǵan  halatında  bolǵanda  bul  tilde  sóylesiwshi  etnikalıq 

toparlar rawajlanıwdıń joqarı basqıshına eristi; 

2) jámiyet hám mámleket mádeniy rawajlanıwǵa erisiwi nátiyjesinde onıń tili 

kámbaǵalıraq boldı. 

Gegeldiń til rawajlanıwın bunday eki dáwirge ajıratıwı V.Gumboldtqa úlken 

tásir etti. V.Gumboldt Gegeldiń joqarıdaǵı ideyası tiykarında tillerdi eki toparǵa – 

jetilisken hám jetilispegen tillerge bóledi. Ol tillerdi bunday eki toparǵa ajıratıwda 

belgili  bir  xalıqtıń  óz  tilinde  obyektiv  bolmıstı  yaki  subyektiv  xızmetti  súwretley 

alıw imkaniyatına tiykarlanadı. Onıń pikirinshe, barlıq tiller bir qıylı qurılısqa iye 

bolıwı  múmkin  emes.  Sebebi  usı  til  iyeleri  hám  olardıń  jasaw  sharayatı  bir  qıylı 

emes. Bunnan tısqarı, túrli xalıqlarda tildiń ishki forması menen materiallıq (seslik) 

tárepin sintezlestiriw forması hám dárejesi hár túrli. Tillerdi joqarıdaǵı sıyaqlı eki 

toparǵa  ajıratıwda  olardıń  ishki  forması  menen  materiallıq  tárepi  ortasındaǵı 

sintezleniw dárejesi tiykar etip alınadı. 

---

 

V.Gumboldttıń  atap  ótiwinshe,  jetilispegen  tillerde  sóylesiwshi  xalıqlarda 

tildiń ishki forması menen mateirallıq tárepi ortasında sintezlesiw dárejesi tábiyatı 

jaǵınan  kúshsiz  yamasa  belgili  bir  halat  tásirinde  buzıladı.  Til  qurılısı  joqarı 

dárejede jetilisken tillerde bolsa til hám oylaw háreketiniń tolıq qosılıwı bayqaladı. 

Áne  sonday  kózqaras  tiykarında  V.Gumboldt  flektiv  tillerdi  jetilisken, 

agglyutinativ  hám  inkorporaciyalı  tillerdi  bolsa  jetilispegen  tiller  dep  esaplaydı. 

Sonıń menen birge, ol tildi xalıqtıń aqılıy rawajlanıwın kórsetiwshi quralı sıpatında 

tildiń  joqarıdaǵı  eki  formasınan  qaysısına  tiyisliligine  qaray  bul  tillerde 

sóylesiwshi xalıqlardı da aqılıy rawajlanǵan hám rawajlanbaǵan xalıqlarǵa bóledi. 

Bul  bolsa  V.Gumboldt  filosofiyalıq  kózqarasındaǵı  sheklengenliktiń  ayqın 

kórinisi, Gegel filosofiyasındaǵı eń ázzi táreptiń tásiri nátiyjesi esaplanadı. 

Ózbek til biliminde Keńes húkimeti dáwirinde barlıq ilimler ushın marksistlik 

táliymat metodologiyalıq tiykar etip alındı. Bul táliymattıń júdá kóp tárepleri Kant 

hám  Gegel  filosofiyasınan  alınǵan  bolsa-da,  biraq  materiallıq  bolmısta  ne 

birlemshi – sana  ma  yamasa  materiya  ma  degen  soraw  filosofiyanıń bas  máselesi 

sıpatında  qoyıldı  hám  materiyanıń  birlemshiligi  alǵa  súrildi.  Soǵan  baylanıslı, 

filosoflar da eki toparǵa - materialistler hám idealistlerge ajıratıldı. 

Filosofiya tariyxında mıńlaǵan jıllar dawamında qáliplesip, rawajanıp kelgen, 

bir-biri  menen  tıǵız  baylanıslı  túrli  táliymatlar  jasalma  ráwishte  materializm  hám 

idealizm aǵımlarına bólip jiberildi. 

Adamzattıń  ilimiy,  mánewiy,  sociallıq  kámalatına  úlken  úles  qosqan 

alımlardıń miyrası bir shetke ılaqtırıldı. 

Ǵárezsizlik  qolǵa  kirgizilgennen  soń  milliy  mádeniyatımız,  milliy 

dástúrlerimiz, bay  mánewiyatımızdı tiklewge ayrıqsha itibar berile basladı. Solay 

eken,  ilimiy  izertlewlerdiń  kompası  wazıypasın  orınlawshı  metodologiyalıq 

tiykardı  da  qayta  kórip  shıǵıw  paytı  keldi.  Biziń  ideologiyamız  pikirler  kóp 

túrliligi,  erkin  pikirlewge  keń  jol  ashqan  mámleketimiz  ǵárezsizligine  xızmet 

qılatuǵın  ideyalar  sistemasınan  ibarat  bolıwı  kerek.  Sebebi  pikirler  kóp  túrliligi 

rawajlanıw  tiykarı  esaplanadı.  Sonıń  ushın  bir  de  bir  filosofiyalıq  sistema  biziń 

jeke ideologiyamızdıń deregi bola almaydı. 

Babalarımız  ushın  úlken  oylap  tabıwǵa  imkaniyat  jaratıp  bergen  hám  Batıs 

iliminiń rawajlanıwı ushın da ayrıqsha tásir kórsetken metodologiyanı tiklew hám 

onnan orınlı paydalanıw paytı keldi. Tiykarınan, Abu Nasr Farabiy, Ibn Sina, Abu 

Rayhan  Beruniy  qollaǵan  izertlew  metodologiyası  menen  Evropa  alımları 

súyengen  filosofiyalıq  tiykarlardıń  eń  jaqsı  táreplerinen  dóretiwshilik  penen 

paydalanıw lazım. Olardıń ulıwmalıq tárepleri tómendegiler: 

1)  obyektke  substancional  (zatlıq)  qatnas  jasaw.  Bunda  ulıwmalıq-jekkelik, 

tiykar-qubılıs, imkaniyat-haqıyqatlıq dialektikasın esapqa alıw; 

2)  obyekttiń  qarama-qarsılıqlı  tábiyatın  ashıw.  Hár  qanday  izertlew  obyekti 

ishki  qarama-qarsılıqlardan  ibaratlıǵın,  áne  usı  qarama-qarsılıqlar  obyekttiń 

úzliksiz rawajlanıwı tiykarı ekenin kórsetiw; 

3) obyekttiń sistemalıq qásiyetin jarıtıw. Bunıń ushın hár qanday obyekt anıq 

bir úlken pútinliktiń ajıralmas bir bólegi ekeni, sonıń menen bir payıtta, ol anıq bir 

ishki elementlerdiń óz ara qatnasınan quralǵan bir pútinlik ekenin kórsetiw; 

---

 

4)  forma  hám  mazmun  dialektikasın  itibarǵa  alıw.  Olardıń  óz  ara  qatnasın 

jarıtıw; 

5)  teń  bahalı  elementler  ortasında  hám  túrli  bahalı  birlikler  (pútin  menen 

bólek, túr menen tek) ortasındaǵı qatnas túrlerin jarıtıw hám t.b.