Өзбекстан Республикасы

3. Til biliminiń basqa ilimler menen baylanısı 

 

Til  bilimi  ilimler  sistemasında  derlik  barlıq  pánler  menen  tıǵız  baylanısta. 

Bunıń  sebebi  til  bilimi  pániniń  úyreniw  obyekti  bolǵan  tildiń  mańızı  menen 

baylanıslı. 

Eń áweli, til adamlar ortasındaǵı eń áhmiyetli qatnas quralı sıpatında sociallıq 

xarakterge  iye.  Demek,  ol  basqa  jámiyetlik  qubılıslar  menen  tıǵız  baylanısta. 

Máselen, til iyesi bolǵan xalıqtıń tariyxı, mádeniyatı, ruwxıyatı hám basqalar. 

Bul  sonı  kórsetedi,  óz  ara  qatnasta  bolǵan  barlıq  jámiyetlik  qubılıslardı 

úyreniwshi sociallıq pánler de óz ara baylanısta esaplanadı. Tiykarınan, til bilimi 

filosofiya,  tariyx,  etnografiya,  sociologiya,  psixologiya  sıyaqlı  pánler  menen  tıǵız 

baylanısta. 

Til  –  pikirdi  qáliplestiriwshi  hám  sáwlelendiriwshi  qural.  Demek,  til  bilimi 

tildiń  oylaw  menen  baylanısın  úyrener  eken,  oylaw  nızamlılıqların  úyreniwshi 

logika hám psixologiya pánleri menen tutas noqatlarǵa iye boladı.  

Til  belgili  bir  jámiyettiń  qatnas  quralı  sıpatında  usı  xalıqtıń  tariyxı, 

etnografiyası  menen  de  tikkeley  baylanısta  esaplanadı.  Sol  baylanıs  til  biliminiń 

tariyx, etnografiya menen baylanıslı ekenin kórsetedi. 

Xalıq  mádeniy  áleminiń  sonday  tarmaǵı  bar,  olar  ushın  til,  xudojnik  ushın 

reń-boyaw, skulptor ushın ılay yaki tas sıyaqlı, materiallıq qural bolıp xızmet etedi. 

Bul taraw – ádebiyat. Sonıń ushın ádebiyat sóz óneri esaplanadı. Sóz bir waqıttıń 

ózinde  hám  til  biliminiń,  hám  ádebiyattanıwdıń  úyreniw  obyekti  esaplanadı. 

Olardıń parqı tek sózge qanday kózqarastan qatnas jasawǵa baylanıslı. 

Sózdiń  ataw  mánisi  hám  onıń  ontologiyalıq  dúzilisi  til  biliminiń  úyreniw 

obyekti  bolsa,  onıń  tásir  etiw,  kórkem-estetikalıq  wazıypası  ádebiyattanıwdıń 

úyreniw obyekti boladı. 

Til funkcionallıq kózqarasınan sociallıq xarakterge iye bolsa da, lekin júzege 

shıǵıw kózqarasınan insannıń fiziologiyalıq dúzilisi menen tıǵız baylanıslı. Sebebi 

tillik  iskerlik  bas  miy  iskerligi  menen  baylanıslı  halda,  sóylew  organlarınıń 

háreketi  nátiyjesi  sıpatında  júzege  shıǵadı.  Bul  bolsa  til  bilimi  menen 

fiziologiyanıń óz ara qanshelli dárejede baylanıslı ekenligin kórsetedi.  

Hár  qanday  sóz  sesler  dizbeginen  quraladı.  Ses  bolsa  anıq  bir  materiallıq 

deneniń  sırtqı  tásir  sebebinen  háreketliniwi  hám  hawanıń  terbeliwi  nátiyjesinde 

payda  boladı.  Sestiń  júzege  keliwi  hám  onıń  akustikalıq  qásiyetin  úyreniw 

procesinde til bilimi fizikanıń akustika bólimi menen tıǵız baylanısta boladı.  

Til adamlar ortasında informaciya tasıwshı tiykarǵı qural esaplanadı. Adamlar 

basqa  informaciya  qurallarınan  da  paydalanadı.  Bul  informaciya  qurallarınıń 

---

 

hámmesi  belgili  tábiyatqa  iye.  Sebebi  usı  qurallar  obyektiv  álem  haqqındaǵı 

informaciyanı  tikkeley  emes,  al  basqasha  formada,  belgiler  járdeminde 

sáwlelendiredi.  Tildiń  basqa  informaciya  tasıwshı  qurallar  sıyaqlı  tábiyatın,  onıń 

belgiler sisteması ekenin ashıwda til bilimi semiotika menen birge islesedi. 

Informaciya  belgili  bir  texnikalıq  qurallar  járdeminde  uzaqqa  jetkeriliwi  de 

múmkin.  Informaciya  uzatıw  quralların  úyretiw  ushın  til  bilimi  informaciya 

teoriyası menen baylanıs ornatadı. 

Házirgi  kúnde  avtomatikalıq  awdarıw  keń  en  jaymaqta.  Avtomatikalıq 

awdarma  bolsa  awdarmalanıp  atırǵan  tillerdiń  leksikalıq  imkaniyatların 

programmalastırıw nátiyjesi esaplanadı. Demek, avtomatikalıq awdarma til bilimi 

hám kibernetikanıń óz ara qatnası arqalı júzege keledi.  

Usı  qısqa  dáliller  diziminiń  ózi-aq  til  biliminiń  ilimler  sistemasındaǵı  júdá 

kóp ilimler menen tıǵız baylanıslılıǵınan dárek beredi.