Өзбекстан Республикасы

 

A. Obyektke substancional qatnas jasaw hám til bilimi 

 

Substanciya  (lat.  substantia  –  «tiykar»)  ataması  filosofiyada  antik  dáwirden 

beri qollanıladı. Biraq filosofiya tariyxında usı atama hár qıylı túsiniklerdi ańlatıw 

ushın paydalanıladı. 

Antik dáwir filosofları substanciya ataması astında álemdegi barlıq nárse hám 

qubılıslardıń  tiykarın  quraytuǵın  materiallıq  yamasa  ruwxıy  birlemshi  nárseni 

túsinedi. 

Orta  ásir  Shıǵıs  filosofiyasınıń  Al-Kindiy,  Ar-Roziy,  Farabiy,  Ibn  Sina,  Ibn 

Rushd  sıyaqlı  kórnekli  wákilleri  substanciyanı  hámme  nárseniń  tiykarı,  olardıń 

negizi dep túsindiredi. 

Antik,  orta  ásir  hám  keyingi  dáwirdegi  bir  qatar  filosoflar  da  substanciya 

degende  turaqlı,  ózgermes  tiykar  penen  onıń  materiallıq  dúnyadaǵı  ózgeriwsheń, 

turaqsız,  hár  qıylı  kórinisleri  dialektikasın  itibarǵa  aladı.  Áne  usı  dialektikalıq 

baylanısıwdı  ańlatıw  ushın  Batısta  substanciya  hám  akcidenciya,  Shıǵıs 

filosofiyasında  javhar    (substanciya)  hám  oraz  (akcidenciya)  atamaları  qollanıldı. 

Substanciya,  javhar  atamaları  tikkeley  baqlawda  berilgen  bir  qansha  materiallıq 

nárseler  tiykarında  jasırınǵan  hám  olardıń  hár  birinde  tákirarlanatuǵın  ulıwma 

tiykar,  negizdi,  al  akcidenciya,  oraz  atamaları  bolsa  belgili  bir  tiykar,  negizdiń 

tikkeley  baqlawda  seziw  aǵzalarımız  benen  túsiniletuǵın  bir  qansha  materiallıq 

kórinislerin sáwlelendiredi. 

Aristotel  filosofiyasınıń  dawamshısı  bolǵan  Farabiy  bul  haqqında 

tómendegidey jazadı: «Júdá kóp qarama-qarsılıqlar bir-birin almastırıp turadı. Usı 

tanovoblarda  (almasıp  turıwlarda)  bir  ózgermeytuǵın  turaqlı  nárse  bar.  Ol  usı 

almasıp  turıwlardı  saqlap  turadı  hám  olarǵa  sińip  ketedi.  Zatlar  bir-birlerine  erip 

hám ózgerip turǵan halında turaqlı bolıp keletuǵın nárse «javhar» («substanciya») 

dep ataladı. Awmasıp, ózgerip turıwshı nárseler «oraz» («akcidenciya») delinedi». 

Teoriyalıq filosofiyanıń tiykarın salıwshı I.Kant ta qarama-qarsılıqtı tán alǵan 

halda, substanciya tájiriybe maǵlıwmatların sintezlestiriw tiykarında payda etilgen 

oylawdıń abstrakt forması ekenin atap ótedi. Onıń pikirinshe, substanciya sonday 

bir  turaqlı  nárse,  barlıq  ótkinshi,  turaqsız  nárseler  oǵan  salıstırǵanda  ǵana 

anıqlanadı. 

Dialektikalıq filosofiyanıń tiykarın salıwshı Gegel bolsa substanciya ataması 

astında  «absolyut  ideya»,  «absolyut  ruwx»tı  túsinedi  hám  onı  nárselerdiń 

áhmiyetli,  ózgeriwsheń,  rawajlanıwshı  tárepleriniń  bir  pútinligi  sıpatında 

talqılaydı. Ol substanciyanı bir waqıttıń ózinde hám rawajlanıwshı ideya – negiz, 

hám subyekt, yaǵnıy ózin ózi tuwdırıwshı tiykar, hám usı rawajlanıwdıń momenti 

sıpatında qaraydı. 

Sufizm  filosofiyasında  substanciya  hám  akcidenciya  qatnası  zat  hám  tazohir 

---

 

(tajalli)  atamaları  menen  ańlatıladı.  Zat  gá  siymurıq,  gá  gózzal  patsha,  gá  súyikli 

yar; tazohir (tajalli) bolsa quslar, gózzal patshanıń aynadaǵı kórinisi, ashıq sıyaqlı 

tımsallar arqalı beriledi. Álem ayna (mirot) sıpatında qaraladı hám álemdegi biziń 

seziw  aǵzalarımızǵa  tásir  etetuǵın  barlıq  konkret  nárseler  zattıń  (substanciyanıń), 

yaǵnıy Allanıń aynadaǵı sáwlesi, túrli kórinislerde jılwalınıwı dep qaraladı. 

Dialektikalıq filosofiya substanciyanıń ózgermes ekenin tán alıwshı filosoflar 

pikirlerine  sın  kózqarasta  qatnas  jasaydı  hám  onı  mudamı  rawajlınıwshı  mańız, 

dúnyanıń tiykarı, materiya sıpatında bahalaydı. 

Til  sisteması  hám  funkciyasına  áne  usı  kózqarastan  qaralǵanda  seziw 

aǵzalarımızǵa  tásir  etetuǵın,  tikkeley  baqlawda  berilgen  tillik  bólekler  sóylew 

birlikleri, bir túrdegi bir qansha sóylew birliklerge tán ulıwma, olardıń hár birinde 

tákirarlanıwshı  tiykar  til  birlikleri  sanaladı.  Til  birlikleri  ulıwmalasqan,  tiykar, 

abstrakciya bolıp, tikkeley baqlawda olardıń hár biri bir qansha kórinislerde kózge 

taslanadı. 

Materiallıq  álemniń  tiykarında  jatqan  ulıwma  tiykardı  izlew  materiya 

haqqındaǵı pikirler rawajlanıwına alıp keldi. 

Filosoflardıń  atap  ótiwinshe,  ulıwma  materiya  obyektlerdi  abstraktlastırıw 

hám  pikirdiń  jemisi  esaplanadı.  Sebebi  álemde  «ulıwma  materiya»  emes,  al 

materiyanıń kórinisleri ushıraydı. 

Demek,  tikkeley  baqlawda  berilgen  materiallıq  obyektlerge  tán  ulıwma 

qásiyetlerdiń  kompleksi  materiya.  Materiya  óziniń  bar  ekenligin  esapsız 

qásiyetleri, ózgeshelikleri arqalı sáwlelendiredi. Demek, substanciya hám materiya 

bir túsiniktiń eki túrli filosofiyalıq táliymattaǵı kórinisleri esaplanadı. 

Bar ekenlikti substancional túsiniw obyektiv bolmıstı belgili bir qásiyet hám 

qatnaslardan ibarat nárseler kompleksi sıpatında qaraw esaplanadı. 

Áne usınday kózqaras til biliminle V.Gumboldt, F.de Sossyur sıyaqlı alımlar 

tárepinen  sóylew  iskerligin  sistema-funkciya  principi  tiykarında  til  hám  sóylew 

qarsılıǵında  úyreniwge  alıp  keldi,  nátiyjede  til  birlikeri  menen  sóylew  birlikleri 

izbe-iz ráwishte parıqlanadı. 

F.de 

Sossyurdıń  til-sóylew  qarama-qarsılıǵı  haqqındaǵı  kózqarasın 

strukturalıq  til  biliminiń  tiykarı  sıpatında  qaraǵan  hám  strukturalizmniń 

Kopengagen  mektebine  (glossematikaǵa)  tiykar  salǵan  L.Elmslev  substanciya 

atamasın basqashalaw mánide qollaydı. 

Ol  substanciya  túsinigin  forma  túsinigine  qarama-qarsı  qoyadı.  Biraq 

substanciya  ataması  astında  negiz,  tiykardı  emes,  kerisinshe,  onıń  tikkeley 

kóriniwin, seziw aǵzalarımızǵa tásir etetuǵın materiallıq kórinislerdi túsinedi. 

Alımnıń atap ótiwinshe, belgili bir máni túrli materiallıq qurallar járdeminde 

sáwleleniwi  múmkin.  Máselen,  Men  úyge  ketip  baratırman  degen  pikir  sesler 

arqalı,  háripler  járdeminde  grafikalıq  jol  menen,  telegraf  arqalı  Morze  álipbesi 

menen,  bayraqsha  járdemi  menen,  ımlaw  arkalı,  qaǵazǵa  iyne  járdeminde  (kózi 

ázziler),  mimika  járdeminde  hám  bir  qansha  basqa  jollar  menen  bildiriliwi 

múmkin.  Áne  usınday  hár  qıylı  ańlatıw  quralları  (akustikalıq,  grafikalıq, 

semiotikalıq hám basqa) substanciya esaplanadı. Bul hár qıylı substanciya belgili 

bir nárseniń hár qıylı kórinisleri esaplanadı. Áne usı belgili bir nárssege forma dep 

---

 

qaraladı. 

L.Elmslev  formaǵa  ózgermeytuǵın,  turaqlı  nárse,  abstrakt  tiykar  sıpatında 

baha  beredi.  Onıń  túrli  substanciyalarda  kórniniwin  ózgeriwsheń,  tosınanlıq 

esaplawı joqarıda keltirilgen mısalda bir forma hár qıylı substanciya arqalı júzege 

shıǵıwına  tiykarlanadı.  Áne  usı  tiykarda  ol  bir  substanciyanıń  hár  túrli  kóriniske 

iye  bolıwın  da  atap ótedi.  Máselen,  úy  túsiniginiń  fizikalıq  substanciyası  rus  hám 

inglis  tillerinde  grafikalıq  belgisi  kózqarasınan  da  (dom,  house),  sesler  izbe-izligi 

jaǵınan da ([dom], [haus]) túrli formaǵa iye. 

L.Elmslev  keltirgen  joqarıdaǵı  mısallar  «forma-substanciya»  dixotomiyasına 

tiyisli. Sonıń menen birge, glossematikler basqa dixotomiyanı – «mazmun-belgi»ni 

de  kiritedi.  «Forma-substanciya»  hám  «mazmun-belgi»  dixotomiyaları  tiykarında 

tildi  tórt  qatlamǵa  bóliw  glossematika  teoriyasınıń  ózine  tán  ózgesheligi.  Áne 

usınday bóliniwge tiykarlanıp glossematikler sáwleleniw forması hám sáwleleniw 

substanciyası, mazmun forması hám mazmun substanciyası sıyaqlı túsiniklerdi bir 

birinen ajıratıp qaraydı. 

Tilde  óz  sáwleleniwin  tapqan  barlıq  fakt,  sana  arqalı  qáliplesken  bolmıs, 

túsinik mazmun substanciyası, til járdeminde sistemalastırılǵan sesler shınjırı bolsa 

sáwleleniw substanciyası esaplanadı. 

Bunı  L.Elmslev  Berlin  sózi  arqalı  túsindirip  beredi.  Onıń  pikirinshe, 

joqarıdaǵı  sózde  biz  bir  qıylı  sáwleleniw  substanciyasına  (ses  shınjırına)  iye 

bolamız.  Biraq  bul  sáwleleniw  substanciyası  hár  túrli  tillerde  hár  túrli  kóriniste 

boladı:  ingl.  be’lin,  nem.  Ver’lin,  yapon.  iberulinul  sıyaqlı.  Biraq  mazmun 

substanciyası (Berlin haqqındaǵı túsinik) ózgermeydi. Kerisinshe, birdey ańlatılıw 

substanciyasına iye bolǵan ingl. got – «aldım», nem. Gott – «quday», datcha godt 

–  «jaqsı»  sózlerin  aytqanımızda  hár  túrli  mazmun  substanciyasına  (obyektiv 

bolmıs maǵlıwmatları) iye bolamız. 

Birdey substanciyanıń hár túrli ańlatılıw imkaniyatı basqa mısallar menen de 

dálillenedi.  Máselen,  bilmeymen  sózinen  bar  bolǵan  pikirdi  ańlatıw  kerek  bolsın. 

Bul  pikir  L.Elmslevtiń  atap  ótiwinshe,  material  (mazmun  substanciyası) 

esaplanadı. Ol barlıq tillerde bir qıylı bolsa-da, biraq hár qıylı kóriniske iye. 

Solay  etip,  L.Elmslev  kópshilik  filosoflar  negiz,  tiykar  dep  túsingen 

substanciyanı  lingvistikadan  shıǵaradı.  Ol  lingvistikalıq  analizdiń  birden  bir  usılı 

lingvistikalıq  birlikler  ortasındaǵı  qatnastı  úyreniw  dep  biledi.  Bunnan  óz  ara 

qatnaslardı ańlatıw ushın funkciya, funkciya aǵzaların ańlatıw ushın bolsa funktiv 

atamaların kiritedi. 

Filosofiyadaǵı  kópshilik tán  alǵan  substanciya  mashqalası  til bilimine de  óz 

tásirin kórsetti. Til biliminde substancional baǵdar júzege keldi. Bunıń nátiyjesinde 

tildiń barlıq qatlam birlikleri substanciya tiykarında úyrenile basladı. 

N.S.Trubeckoydıń  fonologiyalıq  koncepciyası  da,  L.Elmslevtiń  figuralar 

haqqındaǵı kózqarasları da, leksikada úzliksiz analiz principleri de, S.N.Ivanovtıń 

substancional  morfologiya  haqqındaǵı  kózqarasları  da  til  dúzilisine  substancional 

qatnas jasaw tiykarında dúnyaǵa keldi. 

Substancional  morfologiyada  grammatikalıq  forma  da  ayrıqsha  bar  bolıw 

sıpatında  qatnasta  (sintaksislik  wazıypasında)  kórinetuǵın  belgili  bir  qásiyet 

---

 

(grammatikalıq forma mánisi)lerge iye bolǵan zat, predmet sıpatında qaraladı. 

Zat  «sap»  substanciya  sıpatında  óz  qásiyetlerinen  hám  basqa  zatlarǵa 

qatnasınan  tısqarıda  jasamaydı.  Zat  haqqındaǵı  bilim  onıń  qásiyetleri  hám  basqa 

predmetlerge qatnasların biliwden payda boladı. 

Predmet  óziniń qásiyetlerinen  tısqarıda  jasay  almaǵanınday,  onıń  qásiyeti  de 

bul predmettiń basqa predmetke bolǵan qatnasınan tısqarıda jasamaydı. 

Solay  eken,  substanciyanı  anıqlaw  onıń  qásiyetleri  hám  qatnasların 

úyreniwden baslanadı. 

Sonı da atap ótiw lazım, zatlar qásiyeti onıń basqa zatlarǵa bolǵan qatnasında 

payda bolmaydı, al bul qatnaslarda kórinedi. 

Grammatikalıq  formanı  qatnasta,  sintaksislik  funkciyada  kórinetuǵın  belgili 

qásiyet  –  mániler  tasıwshı  sıpatında  substancional  túsiniw  onıń  ekilengen  hám 

qarsılıqlı  morfologiyalıq-sintaksislik  tábiyatın  sáwlelendiredi.  Substancionallıq 

kózqarasınan  belgili  bir  qatnasqa  kirgenge  shekem  de  óziniń  óz  aldına  jasaw 

kórnisine  iye.  Sonıń  menen  birge,  ol  óziniń  jekke  baylanıslarında  ǵana  real  bar 

boladı.  Áne  usı  kózqarastan  grammatikalıq  formalardıń  bunday  qarsılıqlı  birligi 

dialektikadaǵı ulıwmalıq hám jekeliktiń, tiykar hám qubılıstıń kórinisi esaplanadı.