Өзбекстан Республикасы

4. Til biliminiń ilimler sistemasındaǵı ornı 

 

Joqarıda  bayan  etilgenlerden  belgili  bolǵanınday,  til  bilimi  basqa  ilimler 

menen belgili dárejede qatnast. Bul bolsa til biliminiń ilimler sistemasındaǵı ornın 

belgilewde bir qansha qıyınshılıq tuwdıradı.  

Til  bilimin  anaw  yaki  mınaw  ilimler  qatarına  kiritiwde  usı  pán  úyrenetuǵın 

obyekttiń tábiyatı tiykar etip alınadı. Bul jaǵınan onıń úyreniw obyekti de kóp qırlı, 

quramalı esaplanadı. Birinshiden, til adamlardıń eń áhmiyetli qarım-qatnas quralı, 

bilimlerin  saqlawshı  hám  keleshek  áwladqa  jetkiziwshi,  adamlarda  estetikalıq 

zawıq  oyatıwshı  qúdiretli  qural.  Áne  usı  wazıypalardı  itibarǵa  alǵanda,  til 

jámiyetlik qubılıs esaplanadı. Sebebi ol belgili bir jámiyet ushın xızmet etedi. Eger 

usı jámiyet bolmasa, onıń tiline de zárúrlik qalmaydı. Jámiyettegi hár bir ózgeris 

onıń tilinde óz sáwleleniwin tabadı. Tildi áne usınday jámiyetlik qubılıs sıpatında 

úyreniw til bilimin jámiyetlik ilimler quramına kiritiwge tiykar boladı. 

Ekinshiden,  negizinen  jámiyetlik  xarakterge  iye  til  belgili  bir  fizikalıq  hám 

fiziologiyalıq  processler  tiykarında  materiallasadı.  Tildiń  áne  usı  materiallasıw 

tárepin  úyreniw  til  bilimin  tábiyǵıy  ilimler  qatarına  kiritiw  imkaniyatın  payda 

etedi. Sonıń ushın A.Azamov til bilimin tábiyǵıy ilimler qatarında sanaydı.  

Úshinshiden, til hám oylaw óz ara ajıralmas. Til pikirdi qáliplestiriwshi hám 

sáwlelendiriwshi  materiallıq  qural  esaplanadı.  Bul  jaǵınan  til  hám  oylaw  forma 

hám mazmun dialektikasın ózinde sáwlelendiredi. Tildiń áne usı táreplerin úyreniw 

máselesi  til  bilimin  filosofiya,  logika,  psixologiya  ilimleri  sistemasına  kiritiwge 

tiykar boladı.  

Tórtinshiden, til úzliksiz rawajlanıp, jetilisip barıwshı qubılıs. Bul jaǵınan ol 

janlı  organizmge  uqsaydı.  Tildiń  áne  usı  dinamikalıq  qásiyetlerin  úyreniw 

tárepinen til bilimi biologiya ilimleri menen ulıwmalıq belgilerge iye. 

Bulardıń  hámmesi  tildiń  qanshelli  quramalı,  kóp  qırlı  qubılıs  ekenliginen 

dárek  beredi.  Sonıń  ushın  til  bilimi  tariyxında  onı  túrli  ilimler  qatarına  kiritiwge 

urınıwlar bolǵan. 

Ele  til  bilimi  óz  aldına  ilim  bolıp  ajıralıp  shıqpastan  aldın  oǵan  tiyisli 

---

 

mashqalalar filosofiya quramında úyrenildi. Tiykarınan, Aristotel, Platon, Farabiy 

sıyaqlı alımlardıń til mashqalaları menen shuǵıllanıwı áne usı aspektte alıp barıldı. 

Arab  til  biliminde  orta  ásirlerde-aq  til  bilimi  filosofiyadan  ajıratıldı.  Til 

biliminiń  leksikografiya,  etnografiya,  grafika  sıyaqlı  tarawları  menen 

shuǵıllanatuǵın  belgili  qánigeler  dúnyaǵa  keldi.  Lekin  bul  islerdiń  hámmesi 

ulıwma filologiyalıq baǵdarda alıp barıldı. 

Til bilimi óz aldına ilim tarawı sıpatında XIX ásirde ǵana ajıralıp shıqtı. Lekin 

onıń  filosofiya,  psixologiya,  logika  pánleri  menen  tıǵız  baylanıslılıǵı  saqlanıp 

qaldı.  Sonıń  ushın  ulıwma  hám  salıstırmalı-tariyxıy  til  biliminiń  tiykarın 

salıwshılar bolǵan Yakov Grimm, Rasmus Rask, Vilgelm Gumboldt sıyaqlı alımlar 

bir  waqıttıń  ózinde  kórnekli  filosof  ta  edi.  Sonıń  menen  birge,  barlıq  kózge 

kóringen filosoflar til bilimi máseleleri boyınsha da báseki júritedi. Mısal sıpatında 

J.Russo, V.Chernishevskiydi kórsetiwimiz múmkin.  

Til  bilimi  hám  filosofiyanı  bunday  tıǵız  baylanısta  úyreniw  hár  eki  ilimdi 

bayıtıw ushın úlken xızmet qılsa da, biraq olardıń anıq shegarasın belgilew, ózine 

tán  qásiyetlerin  tereń  analizlew  ushın  kesent  eter  edi.  Nátiyjede  til  bilimi  hám 

filosofiya óz aldına, sonıń menen birge, bir-biri menen baylanıslı ilimler sıpatında 

úyrenile basladı. 

Tábiyǵıy  ilimlerdiń  rawajlanıwı,  bul  ilimlerde  úlken  ashılıwlar  bolıwı 

nátiyjesinde til bilimin de tábiyǵıy ilimler qatarına kiritiw, usı ilim úyreniwshi tildi 

bolsa  biologiyalıq  qubılıs  sıpatında  qaraw  halatları  júzege  keldi.  Tiykarınan,  XIX 

ásir  ortalarında  Ch.Darvin  táliymatı  tiykarında  tábiyattanıw  ilimleriniń  gúllep-

jasnawı dáwirinde darvinizmniń til bilimine de tásiri kúsheydi. Til biliminde nemis 

alımı  A.Shleyxer  basshılıǵındaǵı  naturalistlik  baǵdar  júzege  keldi.  Bul  baǵdar 

tárepdarları biologiya nızamların tildiń ishki dúzilisi tariyxıy rawajlanıwına qarata 

qollanıwǵa  umtıldı.  Tildi  biologiyalıq  qubılıs,  til  bilimin  bolsa  biologiya  ilimleri 

quramındaǵı  ilim  sıpatında  qarawǵa  umtıldı.  Nátiyjede  til  bilimi  tábiyattanıw 

ilimleri qaramaǵında qaldı. 

XIX ásir baslarında bolsa til bilimin basqa ilimlerden ajıratıwǵa, onıń izertlew 

obyektin  anıq  belgilewge  itibar  qaratıldı.  Bunday  háreket,  ásirese,  ataqlı 

shveycariyalı  alım  Ferdinand  de  Sossyur  miynetlerinde  ayqın  óz  sáwleleniwin 

taptı.  Onıń  tildi  «ózinde  hám  ózi  ushın»  úyreniw  lazım  degen  uranı  áne  usı 

hárekettiń ayqın kórinisi esaplanadı. 

F.de  Sossyur  lingvistikanı  sırtqı  hám  ishki  lingvistikaǵa  ajıratqan  halda  til 

menen  baylanıslı  qubılıslardı  sırtqı  lingvistikanıń  úyreniw  obyekti  esapladı. 

Máselen,  tildiń  usı  til  iyesi  bolǵan  jámiyettiń  mádeniyatı,  tariyxı,  oylawı  hám 

basqalar menen qatnası. Tildiń ishki dúzilisi, dúzilis birlikleri ortasındaǵı qatnaslar 

hám  olırdıń  ózine  tán  qásiyetleri  sıyaqlı  máseleler  ishki  lingvistikanıń  úyreniw 

obyekti  sıpatında  ajıratıldı.  Ol  tilshilerdi  ishki  lingvistikadan  sırtqa  shıqpawǵa 

shaqırdı. Áne usı shaqırıq tiykarında til bilimi tariyxında strukturalıq til bilimi dep 

atalǵan baǵdar dúnyaǵa keldi. 

Sonıń  menen  birge,  F.de  Sossyur  tildi  belgiler  sisteması  dep  esaplaydı  hám 

lingvistikalıq  belgilerdiń  basqa  belgiler  menen  ulıwmalıq  tárepleri  bar  ekenligin 

esapqa  alǵan  halda,  ulıwma,  belgilerdi  úyreniwshi  ayrıqsha  ilim  tarawı  – 

---

 

semiologiya bolıwı lazım ekenligin bayan etedi. Demek, til bilimi de semiologiya 

(semiotika) pánleri quramına kiritiledi. 

Strukturalıq til bilimi wákilleri ishki lingvistika sheńberinde xızmet kórsetiwi 

menen  ulıwmalıqtı  qurasa  da,  biraq  olar  tildiń  ishki  dúzilisi  birlikleriniń  qaysı 

táreplerine  kóbirek  itibar  beriwleri  kózqarasınan  óz  ara  parıqlanadı.  Tiykarınan, 

Praga  til  bilimi  mektebi  wákilleri  strukturalıq  birliklerdiń  funkcional  tárepine, 

Kopengagen  mektebi  wákilleri  bolsa  olardıń  immanent  (zatlıq)  tárepine  kóbirek 

itibar qarattı. 

Strukturalistler  izertlewdiń  jańa  metodların  izledi.  Bul  jolda  fizika  hám 

matematikanıń izertlew metodlarına jaqınlasıwǵa háreket etti. Nátiyjede fizika hám 

matematikanıń  izertlew  usılına  bir  qansha  jaqın  bolǵan  jańa  izertlew  sistemasın 

jarattı. 

Sońǵı  dáwirlerde  informaciya  teoriyasınıń  kúsheyiwi,  avtomatikalıq 

awdarıwdıń  keńeyiwi  nátiyjesinde  ayırım  Batıs  Evropa  alımları  tárepinen  til 

bilimin anıq ilimler – texnika ilimlerine kiritiwge urınıw halatları sezilmekte. 

Til ózi menen baylanıslı bir qansha qubılıslar menen qanshelli tıǵız baylanısta 

bolmasın,  eń  áweli,  jámiyetlik  qubılıs  esaplanadı.  Sebebi  ol  jámiyettiń  qarım-

qatnas  mútájligin  qanaatlandırıw  talabı  menen  júzege  kelgen  hám  áne  usı 

jámiyettiń  táǵdiri,  tariyxıy  rawajlanıwı,  jasaw  tárizi,  mádeniyatı  hám  basqalar 

menen baylanıslı ráwishte rawajlanadı. Solay eken, onıń jámiyetlik ilimler qatarına 

kiriwi tábiyiy. Basqa jámiyetlik ilimlerden parıqlı ráwishte tábiyǵıy ilimler menen 

tutas noqatları bar. Demek, jámiyetlik ilimler sistemasında til bilimi shegara orındı 

iyeleydi. Bul shegara tábiyǵıy ilimler menen jámiyetlik ilimlerdiń aralıǵın quraydı.