Өзбекстан Республикасы
Download 1.12 Mb. Pdf ko'rish
|
Til bilimi ham tabiyiy ilimler Aziz aga
|
4.1. Intonografiyalıq metod
1. Tildiń fonologiyalıq sistemasın eksperimental usılda izertlew jollarınan biri intonografiyalıq metod dep ataladı. Eksperimental-fonetikalıq izertlewler alıp barılǵan dáslepki dáwirde artikulyaciya nızamları fiziologiyalıq, psixologiyalıq qurallar, jay baqlaw, esitiw jolı menen úyrenilgen edi. Bul usıllar eksperimental fonetikada pnevmatikalıq metod dep ataladı. Bul metod ámeliy fonetika rawajlanıwında áhmiyetli rol oynaydı, sebebi, onıń járdeminde kóp ǵana fonetikalıq processler (nazalizaciya, aspiraciya, assimilyaciya, sonantizaciya, dissimilyaciya, metateza, dizreza, singarmonizm sıyaqlılar) diń tiykarı anıqlandı. 2. 30-jıllarǵa kelip, prof. V.A.Artyomov intonaciya, pauza, buwın sıyaqlı fonetikalıq qubılıslardı úyreniwde elektroakustikalıq metodlardan paydalanıw jumısın baslap jiberdi, bul bolsa aldın qollanılǵan pnevmatikalıq metodtan bir qansha abzallıqlarǵa iye edi. V.A.Artyomov tildiń fonetikalıq qásiyetlerin izertlewge arnalǵan elektrodinamikalıq rekardyor, spektrograf sıyaqlı jańa apparatlar oylap taptı. 1 Bunıń menen alım eksperimental fonetikalıq izertlewlerden elektroakustikalıq metodlardıń bekkem orın iyelewin támiyinledi. 3. Intonograf elektroakustikalıq izertlewler ushın arnalǵan ásbaplardan biri. Ol izertlew ushın zárúr materialdı fizikalıq jaqtan anıq, tolıǵı menen jazıp aladı hám elektromagnit lentalarǵa túsiredi. I-67 sanlı usınday intonograf 70-jıllarda Ózbekstan Ilimler Akademiyası Til hám ádebiyat institutı janındaǵı eksperimental fonetika laboratoriyasında ornatılǵan bolıp, A.Mahmudov, S.Otamirzaev, H.Yuldasheva sıyaqlı alımlar usı ásbap járdeminde ózbek tiliniń fonetikalıq
1
qásiyetlerin úyreniw menen shuǵıllanǵan. Áne usı ásbap járdeminde tildiń seslik qásiyetleri, ózbek ádebiy tiliniń bay intonaciyalıq sistemasına tiyisli anıq eksperimental materiallar toplandı. Al, qaraqalpaq til biliminde bolsa bul tarawda akademik A.Dáwletovtıń qosqan úlesi ayrıqsha boldı. Ol 1972-jılı Leningrad mámleketlik universitetinde “Házirgi qaraqalpaq tiliniń vokalizmi” degen temada kandidatlıq dissertaciyasın jaqladı. Onıń bul dissertciyasında qaraqalpaq tilindegi dawıslı seslerdiń fonemalıq quramı anıqlanǵan, olardıń artikulyaciyalıq hám akustikalıq ózgeshelikleri birinshi ret obyektiv usıllar tiykarında eksperimentlik izertlew arqalı úyrenilgen. Akad. A.Dáwletovtıń akad.
L.V.Sherba atındaǵı eksperimentallıq fonetika laboratoriyasında stajirovkadan ótiwi hám aspiranturada oqıwı qaraqalpaq tiliniń fonetikasın izertlewge obyektiv usıllardıń engiziliwine múmkinshilik berdi. Intonograftıń tiykarın funcional bloklar quraydı. Bul bloklardıń shıǵıw klemmalarındaǵı elektr kúshleniwi sóylew tolqınınıń oscillogrammasına, tiykarǵı ton jiyiliginiń háreketine hám de magnit lentasına jazıp alınǵan hám tekserilip atırǵan signaldıń ses basımı dárejesine muwapıq keledi. Intonografiyalıq metod járdeminde fonetikalıq qubılıslar izertlener eken, ayrıqsha blok arqalı waqıt signalları da jiberilip turıladı. Bunday signallardı intonografta analizlew hám alınǵan maǵlıwmatlardı registraciya qılıw tómendegi eki usılda ámelge asırıladı: A) ásbaptıń ishine ornatılǵan magnitofon járdeminde sóylew signalı intonografqa uzatıladı. Analiz nátiyjeleri bolsa 12 sm keńliktegi fotolentaǵa jaqtılıq nurı oscillograf arqalı sóylew oscillogramması, til sesi basımınıń ortasha dárejesi, ses perdeleri tiykarǵı tonınıń jiyiligi, waqıt belgileri iyrek sızıqlar tiykarında jazıp alınadı; B) alınǵan eksperimental materiallar (magnitofon lentaları) segmentator járdeminde tekserip kóriledi. Segmentator islep turǵan payıtta elektron nur trubkasınıń uzaq waqıt jaqtılanıp turatuǵın ekranında oscillogramma, tiykarǵı tonǵa, ses basımınıń dárejesine yamasa waqıt belgilerine sáykes iyrek sızıqlarlan biri operatordıń qálewine qarap payda boladı. Segmentatordıń bunday halattaǵı jumıs ciklı 2-4 sekundqa teń keledi, bul bolsa onı qayta-qayta kóriw imkanın beredi. Nátiyjede izertlewshi materialdı tolıǵı menen fotoregistraciya qılmay turıp qayta kórip shıǵıw imkaniyatına iye boladı. Ulıwma, intonografiyalıq metod til seslerin, buwın, sóz, sóz dizbekleri yamasa gáp quramında izertlew ushın tiykar jaratadı. Download 1.12 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|