Өзбекстан Республикасы

Opera baslandı gápi konteksten ajıratıp alınsa  – kóp mánili xarakterge iye. 

Ol xabar da, daǵaza da hám basqa mánilerde qollanılıwı múmkin. Demek, bul gáp 

ajıratılǵan  halda  konkret  kommunikativlik  áhmiyetke  iye  emes.  Tek  sóylesiwde 

hám  kontekstte  bul  gáp  bir  mánili  boladı.  Birinshi  tekstte  Opera  baslandı  gápi 

xabar, ekinshi tekstte bolsa kúshli emociyanı ańlatıwshı daǵaza bolıp keledi. Sonıń 

ushın  da  intonaciyası  tekserilip  atırǵan  gápler  tekst  quramında,  yaǵnıy  sóylew 

jaǵdayında alınıwı kerek.  

Tekseriw  ushın  gápler,  monolog  hám  dialogqa  tiyisli  sóylewlerden  alınadı, 

tańlap alınǵan material magnitafon lentasına jazıladı.  

3.  Eksperimental  materialdı  jazıw  studiyası  hár  qıylı  shawqım  hám  sesler 

kiriwinen awlaq bolıwı kerek. Feromagnit lentasına jazıwdı 50 gercten 15 gercke 

shekem bolǵan buzılmaytuǵın jiyiliklerdi ótkiziwshi, sekundına 762 mm hám 381 

mm tezlikte jazıwshı MZZ-28-A apparatında jazıw múmkin. Jazıwdı 191 mm/sek 

hám kemirek tezlikte alıp barıw usınıs etilmeydi, sebebi bunday tezlikte materialdı 

montajlaw  hám  kontkestten  kerekli  gáplerdi  qırqıp  alıw  qıyınlasadı.  Materialdı 

magnitofon lentasına jazıwda eksperimentator (tájiriybe ótkiziwshi) injener-texnik, 

assistent hám usı til qánigesi qatnasıwı kerek.  

4.  Intonaciyanı  eksperimental-fonetikalıq  tekseriwde  auditor  analizi  úlken 

áhmiyetke  iye.  Bunday  analiz  eki  basqıshta  alıp  barıladı:  a)  diktor, 

eksperimentator,  injener-texnik,  assistent  hám  usı  til  qánigesi  qatnasında  material 

magnitofon lentasına jazıp alınadı. B) ayırım gápler kontekstsiz qalay qabıl etilip 

atırǵanı  hám  túsinilip  atırǵanı  anıqlanadı.  Auditor  analiziniń  ekinshi  basqıshınan 

maqset:  xabar,  soraw,  buyrıq  yaki  úndew  gáplerdiń  anaw  yaki  mınaw 

intonaciyasına tán bolǵan sıpatlar, mazmun hám kommunikativ mánini anıqlawdan 

ibarat.  Auditor  analizi  eki  saattan  aslam  dawam  etpewi,  bir  saattan  keyin  on 

minutlıq tánepis daǵazalanıp, sońın ala jáne bunday analiz dawam ettiriliwi kerek.  

Intonaciyanı  úyreniwde  ondaǵı  fizikalıq  qásiyetlerdiń  elektro-akustikalıq 

analizi  de  ayrıqsha  orın  tutadı.  Bunday  analiz  dáslepki  boljaw  (gipoteza)dı 

tastıyıqlaw hám izertlenip atırǵan gáplerdiń qabıl etiletuǵın sıpatları hám fizikalıq 

qásiyetleri  arasındańı  qatnastı  anıqlaw  ushın  ótkiziledi.  Auditor  analizinen  keyin 

ajıratıp  alınǵan  gápler  8  shleyfli  4-102  oscillografı  járdeminde  magnitofon 

lentasınan  OFXARS  (til  signalınıń  tiykarǵı  fizikalıq  qásiyetlerin  anıqlawısh 

apparat) intonografı kinoplyonkasına kóshirip jazıladı.  

5.  Kinoplyonkadan  intonogramma  alınadı.  Intonogramma  tómendegilerden 

ibarat: a) til signalınıń oscillogramması; b) intensivlik amplitudasınıń aylanbası; v) 

tiykarǵı  ton  jiyiliginiń  aylanbası;  g)  tiykarǵı  ton  jiyiliginiń  kontrol  aylanbası;  d) 

waqıttı belgilew dárejesi (1/500 sek).  

---

 

Intonogrammalar  dáslep  vizual  kórikten  ótkiziledi.  Hár  qanday  tildegi 

intonaciya birlemshi hám ekilemshi fizikalıq qásiyetlerge iye boladı. Tiykarǵı ton 

jiyiligi,  intensivlik  hám  aytılıw  waqtı  intonaciyanıń  birlemshi  fizikalıq 

(akustikalıq)  qásiyetleriniń  sheńberine  kiredi,  jiyilik,  quwat,  waqıt  diapazonları 

hám  dárejeleri,  sózdiń  bir  buwınına  tiyisli  ulıwma  aytılıw  energiyası  bolsa 

intonaciyanıń 

ekilemshi 

fizikalıq 

qásiyetlerin 

quraydı. 

Sonıń 

ushın  

intonogrammalar  analizi  intonaciyanıń  birlemshi  fizikalıq  sıpatlamaların 

esaplawdan baslanıwı lazım.