Өзбекстан Республикасы
-lekciya. Til biliminiń biologiya hám nevrologiya menen baylanısı
Download 1.12 Mb. Pdf ko'rish
|
Til bilimi ham tabiyiy ilimler Aziz aga
|
9-lekciya. Til biliminiń biologiya hám nevrologiya menen baylanısı
Jobası: 1. Til biliminiń biologiya menen baylanısı 2. Til biliminiń nevrologiya menen baylanısı
Til bilimi biologiya páni menen de tıǵız baylanısta. Eń áweli, til biliminiń úyreniw obyekti bolǵan til sesler dizbegi járdeminde materiallasadı. Sesler bolsa sóylew birligi sıpatında belgili sólyew aǵzalarınıń xızmeti nátiyjesinde júzege shıǵadı. Til seslerin payda etiwde qatnasatuǵın sóylew aǵzaları sóylew apparatı esaplanadı. Sóylew apparatı quramına kiriwshi sóylew aǵzaları insan organizminiń quramlıq bólegi bolıp tabıladı. Hár qanday sóylew aǵzası eki túrli wazıypanı atqaradı: 1) birinshi wazıypası insannıń fiziologiyalıq aǵzası. Bunday aǵza sıpatında olar insan organizminiń normal jasawı ushın zárúr tábiyǵıy talaplardı qanaatlandırıwǵa xızmet etedi; 2) ekinshi wazıypası sóylew aǵzası. Bul tek homo sapienske tán qásiyetler bolıp, birinshi wazıypası ústine qosımsha wazıypa – belgili til seslerin aytıw wazıypası qosıladı. Solay etip, bul aǵzalar hám biologiyanıń, hám til biliminiń izertlew obyekti boladı. Hár bir til sesi úsh belgini ózinde jámleydi: 1) akustikalıq; 2) artikulyaciyalıq; 3) wazıypalıq (funkcional). Dawıslı sesler de, dawıssız sesler de artikulyaciyalıq belgige iye. Dawıslı yamasa dawıssız seslerdiń júzege shıǵıwında qatnasatuǵın sóylew aǵzaları belgisi artikulyaciyalıq belgi esaplanadı. Bul belgi boyınsha til sesiniń sıpatlaması artikulyaciyalıq (fiziologiyalıq) sıpatlama esaplanadı. Máselen, dawıslılar sıpatlamasında erin qatnası belgisi, awızdıń ashılıw dárejesi (tildiń kóteriliw dárejesi) belgisi fiziologiyadıq sıptalama ushın tiykar bolıp xızmet etedi. Dawıssızlar sıpatlamasında bolsa dawıssızlardıń payda bolıw ornı belgisi (kómekey sesleri, til sesleri – til artı, til orta, til aldı sesleri, erinlik sesler, qos erinlik, erinlik-tislik sesler, murınlıq hám awızlıq sonor sesler) fiziologiyalıq jaqtan sıpatlama tiykarı boladı. Dawıslı hám dawıssız seslerdi aytıwda qatnasatuǵın sóylew aǵzaları áyyemnen tilshi alımlar dıqqatın tartıp kelmekte. Tiykarınan, babamız enciklopedist alım Ibn Sina fonetikaǵa baǵıshlanǵan arnawlı miynetinde seslerdiń
fiziologiyalıq tárepi haqqında tolıq maǵlıwmat beredi. Bunday anıq maǵlıwmat beriwinde alımǵa insan fiziologiyasın jaqsı bilgeni úlken imkaniyat jaratqan.
Download 1.12 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|