Өзбекстан Республикасы

 

Til biliminde naturalizm aǵımı 

1.  Darvinizmniń  dúnya  iliminde  úlken  ataq-abıroyǵa  erisiwi  onıń  basqa 

ilimlerge  de  tásirin  kúsheytti.  Bul  táliymattıń  tásirinde  til  biliminde  ayrıqsha  bir 

taraw – naturalistlik aǵım júzege keldi.  

Tilge  naturalistlik  qatnas  jasaw  koncepciyası  Germaniyanıń  Ien  universiteti 

professorı  Avgust  Shleyxerdiń  (1821-1868)  «Til  haqqında  ilimge  Darvin 

teoriyasınıń  engiziliwi»  (1863)  hám  «Insannıń  tábiyǵıy  tariyxı  ushın  túrleriniń 

áhmiyeti» (1865) miynetlerinde ayqın sáwleleniwin tapqan.  

A.Shleyxer  tildi  «sesler  járdeminde  ańlatılǵan  oylaw»,  «oylaw  procesinde 

sesler  arqalı  ańlatılǵan  pikir»  dep  túsinedi.  Onıń  pikirinshe,  til  ayrıqsha  bir  jeke 

adamǵa baylanıslı emes. Tilde insan  erkine boysınbaytuǵın belgili bir nızamlıqlar 

bar.  Áne  usınday  nızamlar  tábiyǵıy  ilimlerde  ǵana  baqlanadı.  Til  bilimi  obyekti 

lingvistke tikkeley beriledi. Ol izertlewshi subyektivizmnen awlaq esaplanadı. Áne 

usınday  pikirge  tayanǵan  halda  Shleyxer  til  bilimi  insan  tábiyǵıy  tariyxınıń  bir 

bólimin  quraydı,  degen  juwmaqqa  keledi  hám  onı  tábiyǵıy  ilimler  sistemasına 

kiritedi.  

Bul  tárepinen  ol  til  bilimin  filologiyaǵa  qarama-qarsı  qoyadı.  Onıń  atap 

ótiwinshe,  filolog  baǵmanǵa  usaydı.  Onıń  ushın  baǵdaǵı  ósimliklerdiń  ámeliy 

qádir-qımbatı,  onıń  gózzallıǵı  sıyaqlı  tárepleri  áhmiyetli.  Tilshi  bolsa  misli 

botanikke  megzeydi.  Botanik  ósimliktiń  ishki  tárepin,  onıń  ishki  dúzilisi  hám 

rawajlanıw  nızamların  úyrenedi.  Ósimliktiń  estetikalıq  hám  ámeliy  qádir-qımbatı 

botanik ushın áhmiyetsiz. Tilshi de tildiń ishki dúzilisi, dúzilis birlikleriniń óz ara 

qatnası hám olardıń rawajlanıw nızamların úyrenedi. Tildiń estetikalıq tárepi bolsa 

filologtıń  úyreniw  obyekti  esaplanadı.  Solay  etip,  ol  filologiya  menen  til  bilimin 

bir-birinen  parıqlaǵan  halda,  birinshisin  social-gumanitar  ilimler  sitemasına, 

ekinshisin  bolsa  tábiyǵıy  ilimler  sistemasına  kiritedi.  Sonıń  menen  birge,  bul  eki 

ilimniń tutas noqatı bar ekenligin, sintaksis áne usınday tutastırıwshı buwın ekenin 

kórsetedi.  

A.Shleyxer  tildi  tiri  organizm  dep  atap  ótedi.  1850-jılı  jazǵan  «Evropa 

tilleriniń sistematikalıq izertleniwi» miynetinde ol tildi organizmge uqsatqan bolsa, 

aradan 10 jıl ótkennen soń «Nemis tili» miynetinde janlı organizm dep qaraydı.           

A.Shleyxerdiń  atap  ótiwinshe,  tildiń  ómiri  barlıq  janlı  organizmler  -  ósimlik 

hám  haywanlar  ómirinen  parıq  qılmaydı.  Janlı  organizmler  ápiwayıdan  quramalı 

formalarǵa  qarap  rawajlanıw  qásiyetine  iye  bolsa,  til  de  áne  usınday  rawajlanıp 

baradı.  Shleyxer  tildi  organizm  dep  ataǵanda  biologiyalıq  mánide  emes,  al,  onı 

insan  erkinen  tısqarıda  úzliksiz  rawajlanıwshı  struktura  mánisinde  túsinedi.  Usı 

kózqarastan  tildi  tábiyǵıy  organizm  (natur  organism)  sıpatında  qaraydı  hám  onı 

tábiyattaǵı organizmlerge megzetedi.  

A.Shleyxerge  Ch.Darvinniń túrlerdiń kelip  shıǵıwı  hám  ózgeriwi  haqqındaǵı 

teoriyası qattı tásir qıldı. Áne usı tásir nátiyjesinde «Til haqqındaǵı ilimge Darvin 

teoriyasınıń engiziliwi» miyneti júzege keldi. Bul miynetinde ol Darvin tárepinen 

---

 

haywan  hám  ósimlik  túrleri  ushın  belgilengen  nızamlardı  tiller  organizmine, 

ulıwma  tárizde  bolsa  da,  qollaw  múmkin  ekenligin  atap  ótedi.  Alımnıń 

kórsetiwinshe,  bir  jınıs  túri  til  biliminde  til,  kishkene  túrler  –  dialektler,  al  jeke 

adamlardaǵı til kórinisleri bolsa jergilikli govorlarǵa tuwrı keledi.  

Darvinniń  túrlerdiń  ózgeriwi  haqqındaǵı  pikirlerin  A.Shleyxer  tillerdiń 

rawajlanıwı  arqalı  dálillemekshi  boldı.  Onıń  pikirinshe,  botanikler  hám  zoologlar 

tárepinen bir jınıstıń túrleri dep qaralǵan tábiyattanıw túsiniklerine salıstırılıp, áste-

aqırın  rawajlanıw  procesinde  kelip  shıqqan  óz  aldına  tillerdi  bir  ulıwma  tildiń 

perzentleri sıpatında qaraladı.  

Haywanlar  hám  ósimlikler  dúnyasınıń  tariyxıy  rawajlanıw  nızamlarına 

tiykarlanıp, Shleyxer tildiń kelip shıǵıwı hám rawajlanıwınıń ulıwma nızamlıqların 

ashıp  beriwge  háreket  etedi.  Misli  organikalıq  álem  bir  kletkalı  organizmlerden 

rawajlanǵanı  sıyaqlı,  dúnyadaǵı  barlıq  tiller  de  ele,  atlıqlarǵa  da,  feyillerge  de 

ajıralmaǵan, túrleniw hám túsleniw formalarına iye bolmaǵan eń ápiwayı tillerden 

kelip shıqqanlıǵın bayan etedi.  

Áne usınday pikir tiykarında, A.Shleyxer dúnyadaǵı túrli formaǵa iye bolǵan 

barlıq tiller bir ulıwma kelip shıǵıw tiykarına iye bolǵan, degen juwmaqqa keledi. 

Biraq  bul  tillerdiń  seslik  materialı,  til  iyeleriniń  turmıs  sharayatı  hár  qıylı 

bolǵanlıǵı  tillerdiń  de  hár  túrli  bolıwına  sebepshi  bolǵan,  dep  túsindiredi.  Áne 

usınday  kózqarastıń  sintezi  sıpatında  tillerdiń  shejire  teregi  haqqındaǵı  táliymatı 

júzege keldi. 

A.Shleyxer  biologiya  erisken  jetiskenliklerden  ilhamlanǵan  halda,  biologiya 

nızamların til bilimine qollanıp, tillerdiń morfologiyalıq klassifikaciyasın usındı.  

Ol  tildi  oylaw  procesiniń  sesler  dizbegi  arqalı  sáwleleniwi  dep  túsinedi.  Til 

óziniń ıqtıyarında bar bolǵan anıq hám háreketsheń sesler arqalı oylaw procesiniń 

barlıq názik táreplerin fotografiyalıq anıqlıq penen sáwlelendirip bere aladı, deydi. 

Bunıń menen Shleyxer tillik iskerliktiń materiallıq tiykarın atap ótedi.  

Ol  til  hám  oylaw  birligin  atap  ótiw  tiykarında,  olar  ortasındaǵı  qatnastı 

jarıtıwǵa háreket etedi.  

Shleyxerdiń  pikirinshe,  hár  qanday  pikir  material  hám  formadan  ibarat. 

Material  túsinik  hám  kóz  aldına  elesletiwdi  óz  ishine  aladı.  Forma  bolsa  túsinik 

hám  kóz  aldına  elesletiw  ortasındaǵı  qatnastı  júzege  keltiredi.  Túsinik  hám  kóz 

aldına elesletiw seslik kóriniske iye bolıp, mánini payda etedi. Ol hár qanday tildiń 

mańızı mániniń qanday ańlatılıwında ekenin atap ótedi. Mániniń ańlatılıwı menen 

qatnastıń ańlatılıwınıń bir-birine salıstırǵanda iyelegen halatın Shleyxer forma dep 

esaplaydı.  

Máni sózdiń túbiri arqalı, qatnas bolsa suffiksler arqalı ańlatılıwın kórsetedi. 

Onıń pikirinshe, máni menen qatnas birgelikte sózdi quraydı. Sózdiń tiykarı, sonıń 

menen  birge  pútin bir  tildiń  tiykarı  úsh  tárepi  menen  belgilenedi:  ses, forma  hám 

wazıypa.  

Joqarıda  kórsetilgen  belgiler  tiykarında  Shleyxer  tillerdiń  morfologiyalıq 

klassifikaciyasın  usınıs  etti.  Máni  hám  qatnastıń  qanday  ańlatılıwına  qaray  ol 

dúnya tillerin úsh túrge ajıratadı:  

---

 

1. Tek  máni  ańlatılatuǵın  tiller.  Bunday  tillerde  sózler  kristalldı  esletiwshi 

bólimlerge bólinbeytuǵın turaqlı birlik qásiyetine iye boladı, Bir quramlı (túbirden 

ibarat) bunday tillerge Qıtay hám Birma tillerin kiritedi. 

2. Sesler járdeminde mániden tısqarı qatnas ta ańlatılatuǵın tiller. Sóz bunday 

tillerde  bólimlerge  bólinedi,  biraq  óz  ara  bekkem  baylanısqan  birlikti  payda 

etpeydi.  Bunday  tiller  agglyutinativ  tiller  esaplanadı  hám  olarǵa  túrkiy,  fin-ugor 

sıyaqlı tiller kiritiledi. Bul tillerdegi sózler ósimlikti esletiwin atap ótedi.  

3. Sóz  hám  máni,  hám  qatnastı  ańlatıp  quramlıq  bólimleri  bir  pútinlikten 

ibarat boladı hám onıń janlı organizmge uqsaslıgın kórsetedi. Bunday tiller flektiv 

tillerge  tánligin  hám  flektiv  tiller  til  qurılısınıń  joqarı  dárejesi  ekenligin  bayan 

etedi.  

Tildiń joqarıdaǵı sıyaqlı 3 tipke ajıratılıwı olardıń rawajlanıw procesindegi 3 

basqıshtı  kórsetiwin  hám  bul  úsh  basqısh  tábiyattaǵı  tábiyǵıy  janzatlar 

rawajlanıwındaǵı  úsh  basqıshına  sáykes  keliwin  atap  ótedi:  krisstal,  ósimlik, 

haywan. Bul úsh basqısh jer sharı rawajlanıwınıń úsh dáwiri esaplanadı. Shleyxer 

botanika  materiallarına  qızıqqan  halda,  onıń  rawajlanıw  basqıshları  menen  tildiń 

rawajlanıw  basqıshları  ortasında  analogiya  tabıwǵa  háreket  etedi.  Biologiyada 

rawajlanıw ápiwayıdan quramalıǵa qarap bolǵanınday, tilde de agglyutinativ tiller 

túbir  tillerdiń,  flektiv  tiller  bolsa  agglyutinativ  tillerdiń  rawajlanıwınan  kelip 

shıqqan, dep túsindiredi.  

A.Shleyxer Darvinniń tábiyattaǵı ómir ushın gúres haqqındaǵı kózqarasın da 

til bilimine qollanadı. Onıń pikirinshe, tábiyatta kúshliler kúshsizler ústinen jeńiske 

erisip, jasap qalıw qásiyetine iye bolǵanınday, házirgi kúndegi hind-german tilleri 

(yaǵnıy flektiv tiller) jasaw ushın gúreste jeńiske erispekte hám basqa tillerdi qısıp 

shıǵarıw esabınan dúnyanı iyelep barmaqta. 

A.Shleyxerdiń  bul  natuwrı  sheshimi  adamzat  basına  qanshelli  awır  bálelerdi 

jawdırǵan  fashizm  teoriyası  ushın  belgili  dárejede  teoriyalıq  tiykar  bolıp  xızmet 

qılǵanı júdá ashınarlı awhal boldı.