Өзбекстан Республикасы

2. Til biliminiń nevrologiya menen baylanısı 

 

Til  bilimi  medicinanıń  nevrologiya  bólimi  menen  de  tıǵız  baylanısta.  Sońǵı 

dáwirlerde  psixologiya,  nevrologiya  hám  til  bilimi  ilimleriniń  aralıǵında 

neyrolingvistika dep atalıwshı jańa ilim tarawı júzege keldi. 

Bul  ilim  sóylew  iskerligi  bas  miydiń  xızmeti  nátiyjesi  ekeni,  miy 

keselleniwiniń  sóylew  iskerligine  tásiri  máselelerin  úyrenedi.  Ápiwayı  etip 

aytqanda, neyrolingvistikanıń úyreniw obyekti afaziya bolıp tabıladı. 

Miydiń  sóylew  zonasınıń  zıyanlanıwı  hám  bunıń  nátiyjesinde  sóylew 

iskerliginiń buzılıwı máselesi babalarımız Ibn Sina, Beruniy miynetlerinde de atap 

ótilgen hám bul kesellikti emlewge itibar bergen bolsa da, biraq ol óz aldına ilim 

tarmaǵı sıpatında qáliplese almadı. 

Miydiń  zıyanlanıwınıń  sóylewge  tásiri  mashqalası  izbe-iz  ráwishte  XIX 

ásirdiń ekinshi yarımınan baslap úyrenildi. 

Neyropsixologiya  hám  onıń  menen  baylanıslı  neyrolingvistika  arnawlı  ilim 

---

 

sıpatında  jaqında  ǵana  –  ótken  ásirdiń  70-jıllarında  qáliplesti.  Bul ilimniń  júzege 

keliwinde  A.A.Leontev,  A.R.Luriya,  E.S.Beyn,  R.M.Boskis,  E.N.Venarskaya, 

O.S.Vinogradova, N.A.Eysler sıyaqlı alımlardıń xızmeti úlken. 

Neyrolingvistika  ilimi  boyınsha  tolıq  maǵlıwmat  beriwshi  dáslepki  kitap 

A.R.Luriya tárepinen jazıldı. 

Awızeki  informaciya  almasıw  procesi,  yaǵnıy  adamlardıń  óz  ara  sóylesiw 

arqalı bir-birine informaciya beriw hám bir-birinen informaciya qabıl etiw procesi 

bir qansha ilimlerdiń úyreniw obyekti esaplanadı. Tiykarınan, bul process til bilimi 

hám psixologiya ilimleri tárepinen tereń úyrenilgen. 

Til  bilimi  adamlardıń  tiykarǵı  qarım-qatnas  quralı  bolǵan  til  hám  onıń 

tikkeley baylanıs procesinde haqıyqatqa aylanıwshı sóylewdi ajıratqan halda, ishki 

dúzilis,  dúzilis  birlikleri,  bul  dúzilis  birlikleriniń  sóylew  procesinde  hár  túrli 

reallasıwı,  «ishki  dúzilis»ten  «sırtqı  dúzilis»ke  ótiwdiń  tiykarǵı  basqıshları  hám 

joqarıdaǵı eki dúzilistiń óz ara qatnasları sıyaqlı bir qatar máselelerdi hár tárepleme 

úyrenedi. 

Insan  bolmıstı  sanasında  sáwlelendiredi.  Sáwlelendiriw  seziw  organları 

járdeminde  ámelge  asırıladı.  Seziw  organları  bolsa  sırtqı  álem  haqqında  anıq 

maǵlıwmatlardı miyge jiberedi. Miy bul maǵlıwmatlardı ulıwmalastıradı. Kórinip 

turǵanınday,  obyektiv  álemdi  sáwlelendiriw  procesi  oraylıq  nerv  sisteması,  bas 

miy arqalı júzege shıǵadı. 

Nerv  sisteması,  ádette,  eki  topardaǵı  nerv  sistemaların  óz  ishine  aladı:  1) 

oraylıq  nerv  sisteması;  2)  shegara  nerv  sisteması.  Bolmıs  haqqında  informaciya 

beriwshi  sóylew  hám  onı  túsiniw  shegara  nerv  sistemalarınıń  orayǵa  qarap 

baǵdarlanıwı  arqalı  ámelge  asırıladı.  Shegara  nerv  sistemaları  oraylıq  nerv 

sistemalarına obyektiv  bolmıstaǵı  zat hám  qubılıslardıń  anıq  belgileri  haqqındaǵı 

maǵlıwmattı  beredi.  Sonıń  ushın  shegara  nerv  sistemasına  baylanıslı  aǵzalardı 

analiz  qılıwshılar  (analizatorlar)  dep  júrgiziledi.  Olar  kóriw,  esitiw,  dám  seziw 

aǵzaları esaplanadı. Hár bir analizatorda eki túrdegi nerv strukturası ajıratıladı: 

1) informaciyanı bul seziw organınan bas miy perdesine jetkeriwshi struktura; 

2) bolmıs predmetlerine baǵdarlawshı struktura (miydiń biliw zonası). 

Úshinshi  qatlam  sıpatında  quramalı  anatomiyalıq  dúziliske  iye  til  perdesi 

zonası  ajıraladı.  Bul  zonada  miydiń  túrli  analizatorlarınan  kelgen  belgiler 

kompleksi  birlestiriledi,  nátiyjede  seziw  emociyasınan  til  ulıwmalıǵına  ótiw 

imkaniyatı payda boladı. 

Sóylewdi payda etiw, til qulqı keri háreket: oraydan shegaraǵa qaray háreket 

arqalı júzege shıǵadı. Miydiń analizatorları qaplanǵan zonada qáliplesken sóylew 

programması  sóylew  praksizi  zonasında  konkretlesedi  hám  sóylew  aǵzaları 

(sonday-aq,  jazba  tildi  júzege  shıǵarıwshı  sistema)  qatnasında  proekciya  háreket 

sisteması járdeminde júzege shıǵadı. 

Miydiń  prakciyalı  sistemasınan  (sensor  yamasa  háreketleniwshi)  parıqlı 

ráwishte  gnostikalıq-praksikalıq  perde  hám  perdeli  analizatorlardı  jabıw  zonası 

funkcional  asimmetriya  menen  xarakterlenedi:  til  sisteması  hám  sóylew  arqalı 

ańlatılǵan oylaw bolsa onıń yarımsharı menen baylanısqan. 

Insan  miyi  quramalı  funkcional  sistema  bolıp,  eń  keminde  úsh  tiykarǵı  blok 

---

 

qatnasında  tınımsız  xızmet  kórsetedi.  Olardan  biri  perdeniń  jedellesiwin 

támiyinleydi hám tańlaw, selektiv xızmet formasın uzaq ámelge asırıw imkaniyatın 

beredi.  Basqası  informaciyanı  alıw,  qayta  islew  hám  saqlawdı  támiyinleydi. 

Úshinshisi bolsa xızmetti programmalastırıw, basqarıw hám qadaǵalaw wazıypasın 

atqaradı. 

Joqarıda  bayan  etilgen  bloklardıń  zıyanlanıwı  olardıń  bir  ólshemdegi 

wazıypasına  unamsız  tásir  etedi.  Birinshi  blokqa  tiyisli  apparatlardıń  zıyanlanıwı 

psixikalıq  xızmetti  tańlaw,  selektiv  imkaniyatın  shekleydi.  Ekinshi  blok 

apparatlarınıń  zıyanlanıwı  informaciyanı  qabıl  etiw,  qayta  islew  hám  saqlaw 

qábiletin  joytadı.  Úshinshi  bloktıń  zıyanlanıwı  bolsa  programmalastırıw,  turaqlı 

túrde basqarıw hám qadaǵalaw imkaniyatın shekleydi. 

Kórinip turǵanınday, miydegi hár qanday zıyanlanıw insan iskerliginiń belgili 

bir  bólimine  unamsız  tásir  kórsetedi.  Sensor  proekciya  sistemasınıń  zıyanlanıwı 

esitiw  hám  kóriw  aǵzasınıń  kushsizleniwine  alıp  keledi.  Bunıń  nátiyjesinde 

awızeki  hám  jazba  tildi  qabıl  etiw  imkaniyatı  páseyedi.  Sóylew  agnoziyası 

halatında nawqas kóriw hám esitiw qábiletin jaqsı saqlaǵan halda, ana tiliniń ses 

«kelbeti»n (tillik esitiw agnoziyası) yamasa jazba tilde hárip kórinisin (tillik kóriw 

agnoziyası)  umıtadı.  Bunday  waqıtta  nawqas  sóylewi  yamasa  jazıwı  múmkin. 

Tillik  esitiw  agnoziyasına  ushıraǵan  nawqas  oqıwı,  tillik  kóriw  agnoziyasına 

ushıraǵan nawqas bolsa awızeki sóylew arqalı túsindiriwi múmkin. 

Tillik  sóylew  apraksiyası  júz  bergende  bolsa  keri  halatqa  dus  kelinedi. 

Bunday  waqıtta  nawqastıń  sóylew  aǵzaları  háreketi  hám  jazıw  háreketi  buzıladı, 

ses  hám  sózlerdi  ayta  almaydı  hám  jaza  almaydı.  Biraq  átiraptaǵı  adamlardıń 

gáplerin túsiniw, jazıwların oqıw qábileti saqlanıp qalıwı múmkin. 

Analizatorlar  japqıshlarınıń  perde  zonası  zıyanlanǵanda  afaziya  halatı 

kúsheyedi. Bunday waqıtta hár qanday sóylew iskerligi: esitiw, kóriw xızmeti de, 

aytıw,  oqıw  xızmeti  de  sónedi.  Eger  zıyanlanıw  deregi  ortasha  bolsa,  nawqastıń 

sózde sesti parıqlaw qábileti joǵaladı. Fonetikalıq jaqtan jaqın sózlerdi aralastırıp 

jiberedi.  Ayırım  waqıtları  afaziya  halatında  esitken  yamasa  oqıǵan  nárselerdiń 

mánisin túsinbegen halda mexanikalıq túrde tákirarlawı múmkin. 

Neyrolingvistika  ushın  eki  til  hám  kóp  til  iyelariniń  (poliglotlardıń)  miyi 

zıyanlanıwı úlken material beredi. Bunday waqıtta nawqas bir tildi belgili dárejede 

saqlaǵan  halda,  ekinshi  tildi  pútkilley  umıtıwı  yamasa  bir  neshe  tillerdiń 

elementlerin aralastırıp jiberiwi múmkin. 

Neyrolingvistika  joqarıdaǵı  halatlardı  anıqlaw  arqalı  nawqaslardı  nátiyjeli 

emlew ushın úlken imkaniyat jaratıp beredi. 

Lingvistika  hám  medicinanıń  qolǵa  kirgizgen  eń  jańa  jetiskenlikleri 

neyrolingvistikanıń izertlew usılların jetilistirip baradı. 

Házirgi 

kúnde 

neyrolingvistika 

psixolingvistika, 

neyropsixologiya, 

neyrofiziologiya,  psixoakustika,  kibernetika  sıyaqlı  aralıq  ilimler  ideyaları  hám 

metodlarınan  ónimli  azıqlanbaqta.  Solay  etip,  neyrolingvistika  insannıń  álemdi 

belgilestiriw  tábiyatın  kompleks  ráwishte  úyreniwdiń  bir  tarmaǵı  sıpatında 

rawajlanıp barmaqta.