Өзбекстан Республикасы

 

6. D.I.Mendeleevtiń elementler periodlıq 

sisteması hám til bilimi 

 

Ximiya ilimindegi I.D.Mendeleevtiń elementler periodlıq sistemasınıń dúnya 

alımları  tárepinen  keń  tán  alınıwı  hám  elementlerdi  sistemaǵa  salıwda  tutılǵan 

principtiń qanshelli durıslıǵı basqa taraw alımlarınıń da háwesin keltirdi. 

Pútindi  bóleklerge,  topardı  túrlerge  klassifikaciyalawda  D.I.Mendeleevke 

eliklegen halda, klassifikaciya tiykarı sıpatında bir belgini alıwǵa umtıldı. 

D.I.Mendeleevtiń  jetiskenligi  nede?  Oǵan  shekem  bolǵan  alımlar  tek  bir-

---

 

birine uqsas elementlerdi ǵana salıstırdı. Uqsas emes elementler olardıń dıqqatınan 

shette  qaldı.  D.I.Mendeleev  olardan  parıqlı  ráwishte  uqsas  emes  elementlerdi  óz 

ara  salıstırdı.  Bunıń  nátiyjesinde  elementlerdiń  atom  massalarınıń  mánileri 

ózgeriwi menen olardıń qásiyetleri periodlı ráwishte ózgeriwin anıqladı. 

D.I.Mendeleevke shekem elementlerdiń galogenler, siltili metallar hám siltili 

jer  metallar sıyaqlı toparları belgili edi. D.I.Mendeleev bul elementlerdi salıstırıp, 

olardı atom máseleleriniń mánisleri artıp barıwı tártibinde ornalastırdı. 

F=19

 

CL=36,5

 

Br=80

 

Na=23

 

K=39

 

Rb=85

 

Mg=24

 

Ca=40

 

Sr=87 sıyaqlı.

 

Demek,  elementlerdiń  atom  massaları  artıp  barıwı  tártibinde  ornalastırılǵan 

úzliksiz qatarında ftordan keyin natriy hám magniy, xlordan keyin kaliy, bromdan 

keyin  rubidiy  hám  stronciy  turıwı  kerek.  Eger  bul  elementler  atom  awırlıqlarınıń 

artıp  barıwı  tártibinde  ornalastırılsa,  periodlı  ráwishte  tákirarlanadı.  Qatarda 

magniy  menen  xlor,  kalciy  menen  brom,  stronciy  menen  yod  arasında  neshe 

element  joqlıǵına  qaramastan,  elementler  qásiyetleriniń  bul  periodlıq  ózgeriwi 

kórine  beredi.  Bulardıń  hámmesi  D.I.Mendeleevke  óziniń  periodlıq  nızamın 

jaratıwǵa tiykar boldı. 

Elementlerdiń  periodlıq  nızamın  jaratıwǵa  elementlerdi  salıstırıwǵa  tuwrı 

qatnas  jasaǵanı  –  periodlıq  sistemanı  dúziwde  atomnıń  tiykarǵı  xarakteristikası 

sıpatında  onıń  atom  qásiyetin  itibarǵa  alǵanı  sebepshi  boldı.  Alımnıń  pikirinshe, 

zattıń massası onıń sonday qásiyeti esaplanadı, qalǵan barlıq qásiyetleri áne usıǵan 

baylanıslı bolıwı kerek. 

D.I.Mendeleevtiń  ximiya  iliminde  erisken  bul  jetiskenligin  basqa  ilimler 

sıyaqlı til bilimine de qollanıw múmkin. 

Birinshiden, 

tillik 

birliklerdi 

belgili 

toparlarǵa  klassifikaciyalawda 

klassifikaciya  principi  sıpatında  olardıń  bir  tiykarǵı  belgisine  súyeniw  de 

D.I.Mendeleev  principin  qollaw  bolıp  tabıladı.  Máselen,  sóz  shaqapların 

klassifikaciyalawda, gáp aǵzaların toparlarǵa ajıratıwda hám t.b. 

Ekinshiden,  anıq  bir  leksika-semantikalıq  toparǵa  tiyisli  leksemalardıń  ornın 

belgilew, belgili bir tilde fonemalardıń fonologiyalıq sistemadaǵı ornın belgilewde 

de D.I.Mendeleev elementler periodlıq sisteması tásirin baqlaw múmkin. 

Túrkiy  tiller  dawıslılar  sistemasın  alsaq,  onı  ayırım  avtorlar  tómendegi 

prizmada ornalastıradı: 

                                Ú                                      Ó 

 

 

 U                                   OO 

 

                                                                          Á 

 

                      Í                                         A 

Bunda  tómengi  bólimde  erinliklesiw  belgisi  joq,  joqarǵı  bóliminde  bar. 

Aldıńǵı bólim qattı, artqı bólimi jumsaq, aldıńǵı qatar, shep bólim qısıq, oń bólim 

ashıq  hám  hár  bir  dawıslınıń  qatań  jaylasıw  ornı bar.  D.I.Mendeleevtiń periodlıq 

                                 

O                 

 

                                                         

             

            

I                                                         

 

 

 

                             

---

 

sistemasında  elementlerdiń  periodlıq  jaylasıwında  atom  massası  artıp  yamasa 

kemeyip  baradı.  Yamasa  fonemalar  akustikalıq  qásiyeti  boyınsha,  dawıstıń 

qatnasına qaray da qatań jaylasıw ornına iye: shawqımlılar – únliler – sonorlar – 

dawıslılar.  Bunda  dawıslılar  menen  shawqımlılar  akustikalıq  qásiyetine,  dawıstıń 

qatnası  belgisi  boyınsha  qatardıń  eki  qarama-qarsı  tárepinde  turadı.  Biri  belgige 

iye,  ekinshisi  (shawqımlılar)  iye  emes.  Qalǵan  ekewi  aralıq  halattı  payda  etedi. 

Biraq  olarda  belgi  sherten  ońǵa  qarap  artıp  baradı  yamasa,  kerisinshe,  ońnan 

shepke qarap kemeyip baradı. 

Sonday-aq,  elementler  periodlıq  sisteması  tiykarında  ayırım  leksemalardıń 

leksika-semantikalıq topardaǵı ornın belgilew múmkin. Eger qanday da bir túsinik 

óz  sáwleleniwin  tapqan  bolsa,  basqalarına  salıstırǵanda  onıń  ornın,  bos  ketegin 

belgilew de múmkin. Máselen, tuwısqanlıqtı bildiriwshi leksemalar. 

Keltirilgen pikirlerdiń ózi-aq D.I.Mendeleev elementler periodlıq sistemasınıń 

til bilimine qanshelli tásir etkeniniń ayqın dálili bolıp tabıladı.