Өзбекстан Республикасы
Salıstırmalılıq teoriyası hám til bilimi
Download 1.12 Mb. Pdf ko'rish
|
Til bilimi ham tabiyiy ilimler Aziz aga
|
2.Salıstırmalılıq teoriyası hám til bilimi
Házirgi barlıq ilimler
matematikanıń salıstırmalılıq teoriyasınan paydalanǵanınday, til biliminde de bul teoriya kóp hallarda qollanılmaqta. Ásirese, til birlikleriniń jiyilik dárejesi anıqlanǵannan soń olardıń basqa birliklerge birigiw itimallılıǵı itimallıqlar teoriyasınıń usılların qollaǵan halda aldın ala aytıw múmkin. Máselen, jılaw sózin esitiwimiz benen onıń adam lekseması menen baslanıwın aldına ala boljay alamız. Yamasa nan sózinen keyin jew, jabıw, uslaw, sındırıw sıyaqlı awıspalı feyiller keliwin shamalaymız. Fonetikalıq yarusta da belgili bir sestiń basqası menen birige alıw yamasa birige almaw nızamlıqları bar. Áne usı nızamlıqlarǵa tiykarlanıp qaysı sesten soń qanday sestiń keliwi yamasa kele almawın shamalap biliw imkaniyatı boladı. Áne usı imkaniyat itimallıqlar teoriyasınan paydalanǵan halda ámelge asırıladı. Máselen, ózbek tilinde tereń til artı dawıssızlarınan keyin til artı yamasa til orta dawıssızları kele almaydı. Yamasa tereń til artı q, ǵ dawıssızları menen tamamlanǵan sózdiń tiykarǵı bólimine k hám g dawıssızları menen baslanǵan affiksler qosıla almaydı. Singarmonizmdi ózinde tolıq saqlap qalǵan túrkiy tillerde, erin únlesliginiń talabına muwapıq, quramında erinlik dawıslı bolǵan sózdiń tiykarǵı bólimine tek erinlik dawıslı qatnasqan affiksler qosıladı. Tańlay únlesligi talabına muwapıq, quramında qatań dawıssızlar qatnasqan sóz tiykarlarına tap sonday dawıssızlı affiksler qosıladı. Kerisinshe bolıwı múmkin emes. Bunı matematikalıq atamalar járdeminde tómendegishe ańlatıw múmkin: Eger x birligi bolsa, onnan keyin keliwi múmkin bolǵan y yaki z tiń itimallıǵı qanday?
Yamasa: eki birliktiń birigiwi berilgen bolsın – xy, onday waqıtta bul birikpeden keyin keletuǵınn z yamasa w niń itimallıǵı qanday? Itimallıqlar teoriyasınıń bir halatın rus matematigi A.A.Markov (1856 – 1922) túsindirip berdi. Sonıń ushın ol «Markov procesi» yamasa «Markov shınjırı» atı menen ataladı. A.A.Markov óz ara baǵınıńqılı birlikler izbe-izligin úyrendi. Eger ji sistemasınıń belgili bir waqıttaǵı halatı eki waqıt aralıǵında t sisteması ji halatında bolıwı itimallıǵın belgilese hám bul itimallıq keyingi dáwir procesi aǵımına baylanıslı bolsa, bunday process Markov procesi sanaladı. Markov procesi boyınsha, hár qanday waqıttıń ózinde sistemanıń hár qanday halatınıń keleshekte bolıw itimalı tek házirgi halatına baylanıslı boladı hám sistemanıń bul halatqa qalay kelip qalǵanına baylanıslı bolmaydı. (procestiń “keleshegi” “ótmish” penen tek “házirgi” arqalı ǵana baylanısadı) Solay etip, Markov procesi sonday tekseriw izbe-izligi, onda belgili waqıyanı
Download 1.12 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|