Өзбекстан Республикасы
Download 1.12 Mb. Pdf ko'rish
|
Til bilimi ham tabiyiy ilimler Aziz aga
|
2.Avtomatikalıq awdarma
Házirgi dáwirde tekstti avtomat islew hám mashina járdeminde awdarmalaw kún sayın rawajlanıp barmaqta. Bul bolsa til biliminiń kibernetika menen bekkem baylanısı sebepli ámelga aspaqta. Avtomatikalıq awdarma (mashina awdarması) anıq bir tildegi tekstti EEM (elektron esaplaw mashinası) arqalı basqa tildegi mazmunı birdey bolǵan tekstke aylandırıw jolı menen ámelge asırıladı. Avtomatikalıq awdarmanı ámelga asırıw ushın EEMna programma (algoritm), awdarmalanıp atırǵan hár eki tildiń hár qıylı informaciyalardı bildiriwshi sózligi kiritiledi. Programma mashina yadına sonday kiritiledi, onıń hár bir yad uyasında sózdiń barlıq máni hám formaları hám de hár túrli awdarma usılları orın aladı. Awdarma qaǵıydası qısqa formulalar túrinde júdá anıq hám qısqa dúziliwi lazım. Programma kiritilgennen keyin mashina awdarma ushın tekst qabıl etiwge tayar halǵa keledi. Mashina tek sanlar arqalı jumıs alıp barǵanı sebepli tekst sanlarǵa kodlastırıladı. Hár bir hárip belgili bir san arqalı ańlatıladı. Hár eki tilde birdey fonemanı ańlatıwshı háripler birdey san menen ańlatıladı. Máselen, inglis hám ózbek tillerinde a=16; ingl. v, ózb. b=06; ingl. m, ózb. m=11; ingl. n, ózb. n=15 hám t.b. Solay etip, inglisshe method sóziniń háripleri 11 08 26 28 30 sanlarına teń. Demek, bul sanlardıń izbe-izligi joqarıdaǵı sóz háripleriniń izbe- izligin ańlatadı. Sanlar izbe-izliginiń buzılıwı basqa sózdiń ańlatılıwına alıp keledi. Sanlar, óz gezeginde, elektr impulslar arqalı sonday kodlastırıladı, hár bir hárip bes impuls kombinaciyası arqalı beriledi. Shıǵıw aqırındaǵı hárip basıwshı qurılma (teletayp) sanlı kodtı sózlerge aylandıradı. Mashina berilgen tekstti alǵannan keyin awdarmaǵa kirisedi. Awdarma ushın mashina tekstti, eń áweli, analizden baslaydı, soń sintezlestiredi: tekst quramındaǵı sóz qaysı mánide qollanılıp atır? Onı qanday sóz benen awdarmalaw múmkin? Sóz qaysı grammatikalıq formada turıptı hám ol awdarmalanıp atırǵan tildiń qaysı sóz formasına sáykes keledi? Bul sorawlarǵa juwap izlep, sáykes sóz formasın tapqannan soń, mashina sózdi basqa tildiń ámel qılatuǵın sóz tártibi nızamlıǵı tiykarında jaylastıradı. Mashinanıń hár bir háreketi «awa» – «yaq» juwaplarınan birin tańlaw jolı menen ámelge asadı. Máselen, inglisshe many sózi analizi programmasın kórip shıǵayıq. Bul sóz kóp mánili. Onıń qaysı mánide qollanılıp atırǵanın basqa sózler menen dizbeklesiwi arqalı anıqlaw múmkin. Mashina háreket programması (algoritmi) tómendegishe boladı: Tekseriw: many sózinen aldın how sózi turmay ma? Eger «Awa» bolsa, how many dizbegi «qansha» sózi arqalı awdarmalanadı. Eger «Yaq» bolsa, bul sózdiń aldında as sózi kelmay me? Eger «Awa» bolsa, as many «sonsha» dep awdarmalanadı. Alınǵan nátiyje redaktorlawǵa mútáj. Ayırım waqıtlarda mashina sóz formaların, sózdiń fonetikalıq variantın, gápte sózler tártibin nadurıs tańlap qoyıwı múmkin.
Mashina ayırım orınlarda sózdiń optimal variantı menen qawıs ishinde imkaniyat dárejesindegi varianttı da keltiriwi múmkin. Sonıń menen birge, mashina yadında kerekli sóz bolmasa, bul sózdi awdarmastan original tildegi formada bere beredi. Kórinip turǵanınday, avtomatikalıq awdarma kibernetika menen til biliminiń óz ara bekkem baylanısı sebepli ámelge asadı. Bul processte programma dúziwshi álbette awdarmaǵa berilip atırǵan hám awdarmalanıp atırǵan tillerdiń ózine tán fonetikalıq, grammatikalıq qásiyetlerin, leksikalıq imkaniyatların, leksemalardıń semik dúzilislerin jaqsı iyelegen bolıwı kerek. Avtomatikalıq awdarma birinshi márte 1954-jılı AQShtıń Nyu-York qalasında sınap kórildi. Onda ayırım frazalar rus tilinen inglis tiline awdarmalandı. Sonnan keyin bul mashqala menen Franciya, Kanada, Rossiya sıyaqlı bir neshe mámleketler shuǵıllana basladı. Avtomatikalıq awdarmanıń bar qatar sistemaları júzege keldi: SISTRAN (AQSh, Kanada, Evropa), LOGOS (AQSh), KULT (Gonkong) hám t.b. Burınǵı Keńes Awqamı dáwirinde avtomatikalıq awdarma dáslepki márte I.K.Belskaya hám D.Yu.Panov tárepinen 1954-jılı Anıq mexanikalıq hám esaplaw texnikası institutında sınap kórildi. I.K.Belskaya algoritmniń lingvistikalıq tiykarların, D.Yu.Panov ámelge asırıw programmasın islep shıqtı. Sonday-aq, Belskayalar menen parallel ráwishte burınǵı Keńes awqamı Ilimler Akademiyası V.A.Steklov atındaǵı Matematika institutınıń ámeliy matematika bóliminıń alımları Olga Kulaginanıń bashılıǵında Aleksey Lyapunov penen birgelikte usı masele menen shuǵıllandı. Házirge shekem mashina yadına kiritilgen sózlerdiń kólemi 1000 nan aspaydı. Bul imkaniyat penen tek ilimiy-texnikalıq hám shártli túrde rásmiy tekstlerdi awdarıw múmkin. Kóp mánililikke, obrazlılıqqa tiykarlanǵan kórkem tekstlerdi awdarmalaw avtomatikalıq awdarma aldında turǵan eń aktual mashqalalardan bolıp tabıladı. Ayırım qánigeler kórkem shıǵarmanı mashina jolı menen awdarmalaw múmkinligine gúman menen qaraydı. Sebebi kórkem shıǵarma tilinde on mıńlap sózler paydalanıladı. Sonıń menen birge, bul sózler bir neshe awıspalı mánilerde qollanılǵan, kórkemlik, ekspressiv-emocionallıq mánilerge bay boladı. Mashina menen awdarmada tekst mazmunınan tısqarı, shıǵarma avtorınıń ózine tán individual uslubı, kórkem-estetikalıq quwatı, qullası, shıǵarmanıń barlıq kórkem qásiyetlerin támiyinlep turıwshı kórkem-suwretlew quralların, hár qıylı leksika-grammatikalıq qurallar járdeminde dóretilgen shıǵarmanıń pútin gózzallıǵın beriw kerek. Bulardı formallastırıw, algoritmge salıw júdá qıyın keshedi. Sonıń ushın bunı ámelge asırıw ámelde múmkin emes dep oylaydı. Download 1.12 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|