Өзбекстан Республикасы

 

---

 

13-lekciya. Til bilimi hám semiotika 

 

Jobası: 

1.  Til – belgiler sisteması 

2.  Lingvistikalıq belgilerdiń basqa belgilerden ayırmashılıǵı   

 

Til  –  adamlar  ortasındaǵı  eń  áhmiyetli  qatnas quralı.  Ol  obyektiv  bolmıstaǵı 

belgili  waqıya-qubılıs  haqqında  maǵlıwmat  tasıwshı  tiykarǵı  qural.  Bunday 

maǵlıwmat  tasıwdıń  basqa  jolları  da  bar  ekenligi  málim  boladı.  Máselen,  jol 

háreketinen  maǵlıwmat  beriwshi  qurallar,  joldan  ótiw-ótpew  xabarın  beriwshi 

qurallar  hám  t.b.  Bul  jaǵınan  til  de  informaciya  beriw  ushın  xızmet  etetuǵın 

joqarıdaǵı qurallar qatarına kiredi. Olardıń hámmesi ushın ulıwma nárse, eń áweli, 

ózi  haqqında,  sonıń  menen  birge,  bolmıstaǵı  belgili  zat-qubılıslar  haqqında 

maǵlıwmat beriw bolıp tabıladı. Bunday  qurallar belgiler  dep ataladı. Insan ózin 

qorshap  turǵan  álemdi  biliw  procesinde  álem  elementlerin  obrazlar  arqalı 

sanasında sáwlelendiredi hám bul sanada sáwlelengen álem elementleri belgi arqalı 

ańlatıladı.  Social  informaciyanıń  hár  qanday  materiallıq  ańlatıwshıları  belgi 

esaplanadı. 

Tildiń belgiler sisteması ekeni onıń tiykarǵı qásiyeti hám universal tárepi. 

XIX  ásirdiń  aqırına  shekem  belgi  teoriyası  menen  tiykarınan  filosoflar 

shuǵıllandı. Tek XIX ásirdiń aqırınan baslap bul másele psixologlardıń da dıqqatın 

tarttı.  

Belgi  haqqındaǵı  filosofiyalıq  teoriya  óziniń  uzaq  tariyxına  iye.  Áyyemgi 

ellinler  zattıń  tiykarı  hám  olardıń  atalıwı  boyınsha  ilimiy  tartıslarında-aq  jasırın 

halda belgi túsinigine tiykarlanǵan edi. 

Semiotika, yamasa  semiologiya  (grekshe  –  «sēmeiōta»  belgi)  –  belgiler hám 

belgiler  sistemasınıń  qásiyetlerin  izertlewshi  ilim.  Yu.M.  Lotmannıń  pikirinshe, 

semiotikanı  qarım-qatnas  procesinde  paydalanılatuǵın  qatnaslar  sisteması  hám 

belgiler haqqındaǵı ilim dep túsiniw kerek.   

Atama,  máni  (semantika)  hám  simvol  qatnaslarınıń  mashqalaları  Platonnıń 

Kratil  menen  dialogında  hám  Aristoteldiń  «Talqılaw»  traktatında  da  ushırasadı. 

Semiotikanıń  aspektleri  Injilde  de  (Bibliya)  jazılǵan.  Ásirese,  Aleksandriya 

mektebi  Anagogikalıq  túsindirmeni  rawajlandırdı.  Sonday-aq,  orta  ásirlerdegi 

nominalistler  hám  realistler  ortasındaǵı  básekiler  de  semiotika  máselelerine 

baǵıshlanǵan edi. XVII ásirde Djon Lokk semiotika terminin belgiler haqqındaǵı 

táliymat  mánisinde  qollana  otırıp,  oǵan  anıqlıq  kiritken  edi.  Onıń  pikirinshe,  bul 

táliymat  «belgiler  tábiyatın,  zatlardı  túsiniw  yamasa  óz  bilimlerin  basqalarǵa 

jetkiziw  ushın  paydalanatuǵın  aqıl  sıpatında  qarastırıw»dı  óziniń  baslı  wazıypası 

etip alıwı kerek.