Өзбекстан Республикасы

 

4.3. Sóylew intonaciyasın úyreniwdiń eksperimental-fonetikalıq usılları 

 

1.  Intonaciya  latınsha  sózden  alınǵan  bolıp,  sóylewdiń  sintaksislik  mánilerin 

hám  ekspressiv-emocional  boyawların  ańlatıw  ushın  xızmet  etiwshi  ritmlik-

melodikalıq tárepin bildiredi. Ses hám dawıstıń bálent-pásligi de intonaciya menen 

baylanıslı. Intonaciyanıń quramlıq elementleri qatarına sóylew melodikası, sóylew 

ritmi,  sóylew  intensivligi,  sóylew  tempi,  logikalıq  pát,  sózlik  pát  sıyaqlılar 

kiredi. Intonaciyanıń quramlıq elementleriniń barlıǵı bir-biri menen tıǵız baylanısta 

bolıp, pátli hám  pátsiz, sozımlı  hám  qısqa  buwınlardıń  izbe-iz keliwi, dawıs  tonı, 

sóylew  taktın  pát  járdeminde  ajıratıw  sıyaqlı  akustikalıq-artikulyaciyalıq, 

fonetikalıq-sintaksislik  wazıypalardı  ózinde  birlestiredi.  Intonaciyanıń  bunday 

qásiyetlerin  keyingi  jıllarda  arnawlı  ekspermental-fonetikalıq  usıllar  járdeminde 

izertlewge de ayrıqsha itibar berilmekte.        

2.  Ulıwma,  intonaciyanı  anıq  fizikalıq  qásiyetlerge  iye  bolǵan  akustikalıq 

qubılıs  sıpatında  hám  esitiw  arqalı  qabıl  etiletuǵın  ózine  tán  struktura  sıpatında 

úyreniw  múmkin.  Eksperimental-fonetikalıq  usıllar  járdeminde  intonaciyanıń 

kommunikativ,  mánilik,  auditiv  hám  akustikalıq  quramı  izertlenedi.  Máselen, 

intonaciyanı  kommunikativ  analizlewge  xabar,  soraw,  buyrıq  hám  úndew  gápler 

kommunikativ túrleriniń klassifikaciyasın belgilew hám tekseriwdiń eksperimental 

materialın  dúziw  ushın  qanday  da  bir  tiykar  tabıw  maqsetinde  olardıń  áhmiyetli 

---

 

kommunikativ táreplerin anıqlaw kiredi. Sonıń menen birge, kommunikativ analiz 

tańlap  alınǵan  eksperimental  materialdıń  izertlenip  atırǵan  til  sistemasına 

muwapıqlıq  dárejesin  de  anıqlaydı.  Máselen,  1.  Qadaǵalawshı  tamashagóylerge 

múrájat  qıldı:  -  Kesh  qalıpsızlar-ǵo!  Opera  baslandı.  Tezirek  kirińler.  2.  U’yde 

diktordıń kóterińki hawazı jańladı: - Húrmetli radioesitiwshiler! Xázir biz sizlerge 

Alisher  Nawayı  atındaǵı  úlken  opera  hám  balet  teatrınan  «Boran»  operasın  alıp 

esittiremiz. Opera baslandı. Radio karnayları aldına jaqınıraq keliń.