Өзбекстан Республикасы

---

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ  

JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMILENDIRIW 

MINISTRLIGI  

 

 

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK 

UNIVERSITETI 

 

 

 

A.  Ótemisov 

 

 

TIL BILIMI HÁM TÁBIYǴÍY 

ILIMLER 

 

 (lekciya te

kstleri) 

 

 

 

NÓKIS – 2020 

---

 

1-lekciya 

I. TIL BILIMINIŃ BASQA ILIMLER MENEN BAYLANÍSÍ 

 

Jobası: 

1. Ilim hám onıń payda bolıwı 

2. Ilimler sisteması 

3. Til biliminiń basqa ilimler menen baylanısı 

4. Til biliminiń ilimler sistemasındaǵı ornı 

 

1.Ilim hám onıń payda bolıwı 

 

1.  Óz  ara  sóyleskende  ilim  sózin  kóp  esitemiz.  Biraq  ilim  degen  ne?  Ol 

nelerdi óz  ishine  aladı?  Bul  sorawlarǵa  juwap beriwde kóbinese  oylanıp  qalamız. 

Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózliginde ilim sózine tómendegishe túsinik beriledi: 

«Tábiyat hám jámiyet zańları haqqında túsinik».  

Insan  payda  bolǵanlı  berli,  ózin  qorshap  turǵan  álemdi  hám  usı  álemniń  bir 

bólegi  bolǵan  ózin  de  biliwge  qızıǵıp  keledi.  Áne  usınday  qızıǵıw,  ásirese, 

Áyyemgi  Shıǵıs  mámleketlerinde,  tiykarınan,  Mısır,  Hindstan,  Qıtayda  kúsheydi, 

tábiyat hám jámiyettiń rawajlanıw nızamlıqların ámeliy tiykarda baqlap boljawshı 

arnawlı  adamlar  –  oyshıllar  jetisip  shıqtı.  Bunday  oyshıllardıń  álemdi  ámeliy 

baqlawları  nátiyjesinde  shıǵarǵan  juwmaqları  jámlenip  barıp  matematika, 

astronomiya, logika, etika sıyaqlı ilimlerdiń tiykarları payda boldı. 

2. Qaraqalpaq tilindegi «ilim» negizi arabsha sóz bolıp, ol ilm(un) formasına 

iye.  Bul  sóz  «oqıw  úyreniw  menen  arttırılǵan  tereń  bilim»  mánisin  ańlatadı. 

Qaraqalpaq  tilindegi  ilim  sóziniń  mánisinde  ózbek  tilinde  fan  sózi  kóbirek 

qollanıladı.  Máselen,  Ilimler  Akademiyası  –  Fanlar  Akademiyası,  filologiya 

ilimleri  kandidatı  –  filologiya  fanlari  nomzodi,  hám  t.b.  Ózbek  tiliniń  túsindirme 

sózliginde  fan  sózine  tómendegishe  túsinik  berilgen:  «Tábiyat  hám  jámiyettiń 

rawajlanıw  nızamlıqların  ashıp  beriwshi  hám  de  átiraptaǵı  ortalıqqa  tásir 

kórsetiwshi bilimler sisteması». Ózbek tilinde fan sózi menen birge ilm ataması da 

jumsaladı. Biraq ilm atamasınıń mánisi keńirek.  

Islam  Shıǵısında  «ilim»  túsinigi  hám  diniy,  hám  dúnyalıq  mazmundı  ózinde 

jámlegen. Bir waqıttıń ózinde, ilimniń bul eki tárepi ózine tán ózgesheliklerge iye 

ekenligi de biykarlanbaǵan. Bul haqqında A.Azamov tómendegilerdi jazadı: «Fan 

(yaǵnıy  ilim)  insan  jasaytuǵın  ortalıq  –  tábiyat  (metogalaktikadaǵı  proceslerden 

miy  iskerligine  shekem)  hám  jámiyet  penen  (miy  iskerliginen  insan  ruwxıyatına 

shekem)  jumıs  alıp barsa,  din  insannıń ishki dúnyası –  júrek  hám  ruwxına  tiyisli. 

Hár eki taraw sana hám oylaw kópirleri menen tutasqan». 

XI  ásirden  (yaǵnıy  sufizm  táliymatı  ilim  sıpatında  qálipleskeninen)  baslap 

«ilmi  qol»  hám  «ilmi  hol»  túsinikleri  qatnasqa  kiritildi.  Dáslep  bul  eki  túsinik 

sufizmniń  zohiriy  hám  botiniy  dúnyasına  tiyisli,  murshidten  muridge  beriliwi 

múmkin bolǵan yamasa bolmaǵan bilimge qarata qollanǵan. «Ilmi qol» sóz menen 

ańlatıw, úyreniw jolı arqalı beriliwi múmkin bolǵan bilimdi ańlatsa, «ilmi hol» hár 

bir  sufisttiń,  óz  oylawı  hám  isenimine  tán,  júrek  kózi  menen  jetisken,  basqalarǵa 

---

 

úyretiw imkaniyatı bolmaǵan bilimdi bildirgen. Abu Rayhan Beruniy «qol ilmi», 

Bahouddin Naqshband bolsa «hol ilmi»niń kórnekli wákili edi. Biri áwladlar ushın 

biybaha  miynetler  jazıp  qaldırǵan  bolsa,  ekinshisi  júzlep  shákirtlerine  ruwxıyat 

sabaǵın  bergen.  Sonıń  menen  birge,  Beruniy  ózine  zamanlas  sufistler  táliymatın 

biykarlamaǵan, Naqshband ta dúnyalıq ilimge tilekles bolǵan. 

Hár  qanday  ilimniń  tiykarında  adamlardıń  álemdi  tikkeley  baqlawı  turadı. 

Insan  ózin  qorshap  turǵan  álemdi  seziw  organlari  járdeminde  sezedi.  Basqalarına 

salıstıradı, ózgeshe hám uqsas belgilerin anıqlaydı. Soń anıq bir juwmaqqa keledi. 

Demek,  hárbir  ilim  insanlardıń  álemdi  baqlawı,  biliwi  procesinde,  onıń 

nátiyjesinde payda boladı. 

3.  Ilimniń  tiykarı  bolǵan  biliw  uzaq  waqıtlardan  beri  oyshıllardı  qızıqtırıp 

keledi.  Sonnan,  biziń  babalarımız  da  bul  tarawda  ózleriniń  qımbatlı  pikirlerin 

bayan etken. 

Dúnya alımları ishinde ekinshi muǵallim atı menen tanılǵan Farabiy biliwdiń 

eki  dárejesin  ajıratadı.  Tiykarınan,  ol  «Ilimlerdiń  kelip  shıǵıwı  haqqında»  («Ixso 

al-ulum») miynetinde ilimlerdi keltirip shıǵaratuǵın sebepler haqqında pikir júritip, 

tómendegilerdi bayan etedi: «Álemde substanciya (javhar) hám akcidenciya (oraz) 

hám  de  substanciya  hám  akcidenciyanı  jaratıwshı  Qúdiretli  Jaratıwshıdan  basqa 

hesh nárse joq». 

Farabiydiń  javhar  hám  oraz  haqqındaǵı  bul  pikiri  biliw  teoriyasında  ullı 

revolyuciya  edi.  Sebebi  bizdi  qorshap  turǵan  álem  hám  onıń  elementleri  javhar 

hám orazlardıń óz ara dialektikalıq qatnasınan quralǵan. 

Farabiy  tilge  alǵan  javhar  hám  oraz  túsinikleri  tiykarında  ne  jatadı?  Hár 

qanday zat dáslep biziń seziw aǵzalarımızǵa tásir etedi. Áne usı seziw aǵzalarımız 

járdeminde  seziw  múmkin  bolǵan  belgiler  oraz  esaplanadı.  Oraz  Aristotel 

filosofiyasındaǵı akcidenciyanı bildiredi. 

Farabiydiń túsindiriwinshe, orazdı bes seziw aǵzaları járdeminde sezemiz. 

Tiykarınan, reń kóriw; sesti esitiw; dám – maza, predmetlerdiń halatı, suwıq-

ıssılıǵı, qattı-jumsaqlıǵı dene, iyis seziw aǵzaları arqalı seziledi. 

Bul  seziw  aǵzaları  insannan  tısqarı  haywanlarda  da  bar.  Demek,  joqarıdaǵı 

seziw  aǵzaları  barlıq  tiri  organizmge  tán.  Olar  arqalı  hár  qanday  organizm  ózin 

qorshap turǵan álemdi ámeliy biledi, oǵan beyimlesedi. 

Insannıń  seziw  aǵzaları  járdeminde  arttırǵan  bilimi  sezimlik  yaǵnıy  ámeliy 

bilim  esaplanadı.  Bulardan  tısqarı,  insan  oylaw,  til  járdeminde  de  bilimge  iye 

bolıwı  múmkin.  Biliwdiń  bul  jolı  quvvai  notiqa  hám  quvvai  mutaxayila  dep 

ataladı. Notiqa quvvati basqa barlıq quwatlardıń (seziwlerdiń) jetekshisi, basshısı. 

Sezimlik  bilim  biliwdiń  tiykarı,  tayanısh  noqatı  esaplanadı.  Ol  insandı 

qorshap turǵan álem bólimlerinen hár birin óz aldına kóriw, uslaw, esitiw, mazasın 

tatıw, iyiskew arqalı payda etiledi. 

Sezimlik bilim biliw procesiniń oraylıq noqatı esaplansa-da, lekin ol kóbinese 

aldap qoyıwı múmkin. Máselen, Quyash Jer átirapında aylanıp atırǵanday kórinedi. 

Negizinde bolsa kerisinshe. 

Sonıń  ushın  babalarımız  sezimlik  biliw  menen  aqılıy  biliwdi  bir  birinen 

ajıratqan.  Aqılıy  biliw  sezimlik  bilimlerdi  salıstırıw,  ulıwmalastırıw,  sezimlik 

---

 

bilimlerdiń  júzege  keliwine  tiykar  bolǵan  orazlar  (akcidenciyalar)  negizinde 

jasırınǵan  tiykardı  –  javhardı  anıqlaw  arqalı  payda  etiledi.  Máselen,  denede 

ıssılıqtıń  kóteriliwin  anıqlaw  sezimlik  bilim  esaplanadı.  Biraq  hár  qanday  ıssılıq 

ózinen-ózi  kóterilmeydi.  Onıń  belgili  bir  ishki  sebepleri  bar.  Áne  usı  sebepti 

anıqlaw  ıssılıqqa  uqsas,  onıń  menen  baylanıslı  bir  qansha  sezimlik  bilimlerdi 

salıstırıw,  ulıwmalastırıw  arqalı  ámelge  asırıladı  hám  ıssılıq  neniń  sırtqı  belgisi 

ekeni anıqlanadı. 

Salıstırıw,  teńew,  logikalıq  ulıwmalastırıw  arqalı  payda  etilgen  bilim  aqılıy, 

teoriyalıq  bilim  esaplanadı.  Bul  bilim  arqalı  orazlar  (akcidenciyalar)  tiykarındaǵı 

javhar  (substanciya)  belgilenedi.  Hár  qanday  ilim  áne  usı  bilimlerdi  keltirip 

shıǵaradı. 

Bunnan  kórinip  turǵanınday,  sezimlik  bilim  tájiriybe,  ámeliyat,  tikkeley 

baqlaw basqıshı esaplanıp, haqıyqıy  teoriyalıq (aqılıy)  bilimge  ámeliy  bilimlerdiń 

óz ara qatnasın úyreniw, ulıwmalastırıw arqalı erisiledi, bul bilimge iye bolıw hár 

qanday ilimniń bas maqseti bolıp tabıladı. 

Biliwdiń  bul  eki  basqıshı házirgi  dáwirde  barlıq ilim  wákilleri  tárepinen tán 

alınadı.  Áne  usı  eki  basqısh  haqqında  dáslepki  márte  maǵlıwmat  bergen  alım 

babamız Abu Nasr Farabiy esaplanadı. 

4.  Hár  bir  ilim  adamlardıń  ámeliy  mútájligi  sebepli  júzege  keledi.  Ullı 

babamız  Abu  Rayxan  Beruniy  de  «Geodeziya»  miynetiniń kirisiw  bóliminde  hár 

bir ilimniń insan turmısındaǵı zárúr bolǵan mútájlikler talabı menen júzege keliwin 

aytadı. 

Ilimlerdiń  kelip  shıǵıwı  haqqında  dáslepki  márte  maǵlıwmat  Abu  Nasr 

Farabiy  tárpinen  beriledi.  Onıń  pikirinshe,  hárbir  ilim  javhar  (substanciya)  hám 

oraz  (akcidenciya)lardı  úyreniw  tiykarında  kelip  shıǵadı.  Tiykarınan,  sanlar 

haqqındaǵı  ilimniń  payda  bolıwı  haqqında  tómendegilerdi  jazadı:  «...birliklerden 

júzege keliwshi sheksiz hám júdá kóp muǵdardı qurawshı san substanciyanıń túrli 

usıllar menen bólimlerge ajıratıw hám onıń túrli birliklerden ibaratlıǵı nátiyjesinde 

kelip shıqqan. Substanciya óz tábiyatı jaǵınan sheksiz dárejede bóleklerge ajıralıp 

kete  alıwı  sebepli,  san  da  óz  tábiyatı  jaǵınan  sheksiz.  San  haqqındaǵı  ilim  bul 

substanciya  bóleklerin  bir-birine  kóbeytiw,  birin  ekinshisine  bóliw,  birin 

ekinshisine qosıw, birin ekinshisinen ayırıw, eger de bul bóleklerdiń negizi bolsa, 

negizin  tabıwǵa  hám  olardıń  teń  salmaqlılıǵın  anıqlawǵa  qaratılǵan  ilim.  Sannıń 

qanday  kelip  shıqqanı,  onıń  júzege  keliwi  hám  kóbeyiwi,  onı  imkaniyattan 

haqıyqatlıqqa  hám  de  joqlıqtan  barlıqqa  aylandırǵan  sebep  neden  ibarat  ekeni 

joqarıda  aytılǵanlardan  anıq  kórinip  turıptı.  Bul  ilimdi  grek  danıshpanları 

arifmetika dep ataydı». 

Substanciyanıń kóp bóleklerge ajırala baslawı hám olardan hár biriniń belgili 

figuralarǵa  (úshmúyeshlik,  tórtmúyeshlik  hám  t.b.)  iye  bolıwı  hám  figuralardı 

úyrenetuǵın  ilimge  mútájlik  payda  boldı.  Áne  usı  talap  sebepli  geometriya  ilimi 

júzege  keldi.  Substanciyanıń  háreketsheńligi  atap  ótiliwi  menen  birge  aspan 

háreketin  úyreniwshi  ilim  júzege  kelgenin  aytadı.  Bul  ilim  aldıńǵı  eki  ilim: 

arifmetika  hám  geometriyaǵa  tiykarlanıwı,  olarsız  ómir  súrmewi  atap  ótiledi hám 

bul ilimniń atı astronomiya ekenin jazadı. 

---

 

Substanciya  háreketten  tısqarı  hawazǵa  da  iye  bolıwı  hám  bul  belgini 

úyreniwshi  muzıka  ilimi  júzege  kelgenin,  substanciya  qızarıw-aǵarıw,  uzayıw-

tarayıw,  kóbeyiw-azayıw,  tuwılıw-óliw,  awırıw-sawalıw  sıyaqlı  belgilerge  de 

iyeligi hám substanciyanıń bunday ózgerislerin úyreniwge mútájlik sebepli tábiyat 

haqqındaǵı ilim payda bolǵanın bayan etedi. 

Bulardan  soń  ilahiyat  (teologiya)  iliminiń,  onnan  keyin  til  haqqındaǵı  ilim 

hám grammatikanıń, sonday-aq, logika hám poetikanıń qanday ámeliy talap penen 

júzege kelgenin tiykarlı dáliller menen kórsetip beredi. 

Ilahiyat  (teologiya)  ilimi  haqqında  pikir  júriter  eken,  «bul  ilimniń  tábiyattan 

joqarı turǵan ilim – metafizika ilimi» ekeni hám ol barlıq ilimlerdiń juwmaǵı hám 

aqırı ekeni, onnan soń bir de bir nárseni tekseriwge zárúrlik qalmaytuǵını aytıladı. 

Kórinip  turǵanınday,  barlıq  ilimler  obyektiv  barlıqtaǵı  javhar  (substanciya) 

hám onıń orazları (akcidenciyaları)n úyreniw tiykarında júzege kelgeni atap ótiledi 

hám  til  haqqındaǵı  ilim  menen  grammatika  ilimler  ishinde  ayrıqsha  orın  tutıwı 

kórsetiledi. 

Bul  pikirler  bunnan mıń  jıllar  aldın  bayan  etilgen  bolsa  da,  elege shekem  óz 

qunın joytqan joq.