Өзбекстан Республикасы
-lekciya. Til biliminiń psixologiya menen baylanısı
Download 1.12 Mb. Pdf ko'rish
|
Til bilimi ham tabiyiy ilimler Aziz aga
|
5-lekciya. Til biliminiń psixologiya menen baylanısı
Tillik qubılıslar, bir tárepinen, til biliminiń úyreniw obyekti bolsa, ekinshi tárepten, psixologiyanıń da izertlew predmeti sanaladı. Demek, til bilimi menen psixologiyanıń da tutasatuǵın noqatı bar. Eki pán aralıǵındaǵı kesilispe noqatı psixolingvistikanıń úyreniw obyekti bolıp tabıladı.
Psixologiya Til bilimi
Psixolingvistika ataması AQSh alımları tárepinen ilimge alıp kirildi. Dáslepki márte bul atama 1946-jılı Amerika psixologı N.Pronko tárepinen «Til hám psixolingvistika» atlı maqalada qollanıldı. Lekin bul maqalada psixolingvistikanıń ornı keń ilimiy jámáátshilik tán alatuǵın dárejede belgilenbegen edi. 1953-jılı Indiana shtatınıń Blyumington qalasında ataqlı Amerika psixologları Dj.Keroll hám Ch.Osgud penen belgili tilshi hám etnograf alım T.Siboek tárepinen ótkizilgen universitetler aralıq seminarda til bilimi menen psixologiya qatnasları talqılandı hám bul eki pán aralıǵında psixolingvistika ataması menen atalıwshı ayrıqsha pán baǵdarı bolıwı lazım ekenligi atap ótildi. Seminarda hár qıylı qánigelikler wákilleri qatnastı. Tiykarınan, 1953-jılı «Tildi úyreniw» atlı miynet jazıp, onda til biliminiń basqa ilimler menen, ásirese, psixologiya menen baylanısın tereń analizlep dańqı shıqqan Dj.Keroll, folkloristika boyınsha ataqlı bolǵan T.Siboek, til bilimi boyınsha bir qansha belgili bolıp qalǵan, indeecler tili hám mádeniyatı boyınsha ataqlı qánige J.Jenkins, tillerdiń geneologiyalıq klassifikaciyası hám til tariyxı menen shuǵıllanıwshı J.Grinberg sıyaqlı ataqlı ilimpazlar menen birge qatar jas izertlewshiler de qatnastı. Eki ay dawam etken seminarda psixolingvistikalıq izertlewlerdiń teoriyalıq tiykarları boyınsha bir pikirge kelindi. Seminarda qatnasqan alımlardıń psixolingvistika boyınsha ulıwma platforması 1954-jılı «Psixolingvistika» atamasında baspadan shıǵarılǵan kollektiv monografiyada óz sáwleleniwin taptı. Bul kitap ilimiy jámáátshilik ortasında úlken ataq-abırayǵa iye boldı. Nátiyjede psixolingvistika til bilimi hám psixologiya aralıǵındaǵı óz aldına ilim baǵdarı sıpatında tán alına baslandı. Tez arada dúnyanıń túrli mámleketlerinde, tiykarınan, Angliya, Franciya, Italiya, Ruminiya, Polsha, Chexoslovakiya, Gollandiya, Rossiya, Norvegiya, Kanada sıyaqlı bir qatar mámleketlerde psixolingvistika mektepleri dúnyaǵa keldi. Psixolingvistika XX ásirdiń 50-jıllarında qáliplesken bolsa da, biraq onıń tamırı uzaq dáwirlerge – til biliminde bir qansha waqıtlardan beri dawam etip kiyatırǵan psixologiyalıq baǵdarǵa barıp taqaladı. Demek, psixolingvistika XIX ásir til biliminde húkim súrgen psixologiya baǵdarınıń logikalıq dawamı. Sonıń ushın, eń áweli, psixolingvistikanıń tamırı bolǵan til bilimi teoriyasındaǵı psixologiyalıq baǵdar haqqında pikir júritiwge tuwra keledi. Til biliminde psixologiyalıq baǵdar bir qansha dáwirlerden beri húkim súrip kiyatırǵan tildiń mańızın logikalıq tiykarda jarıtıwǵa qarama-qarsı ráwishte XIX ásirdiń 50-jıllarında salıstırmalı-tariyxıy til bilimi negizinde júzege keldi. Bul baǵdardıń payda bolıwında V.fon Gumboldttıń til filosofiyası úlken tásir kórsetti. Til biliminde psixologiyalıq baǵdardıń tiykarın salıwshısı ullı nemis tilshi ilimpazı V.fon Gumboldttıń shákirti X.Shteyntal boldı. Psixologiyalıq baǵdar óziniń dáslepki dáwirinde bir qatar dáliller tiykarında dástúriy logikalıq baǵdardan alıslawǵa háreket etti. Bul tiykarlar tómendegiler: Logikalıq hám grammatikalıq kategoriyalardıń óz ara muwapıqlıǵı júdá kúshsiz dárejede. Logika ulıwma adamzatlıq tiykarǵa iye. Sonıń ushın belgili bir xalıqtıń tiline tán qásiyetlerdi ashıp bere almaydı. Logika gipotezalarǵa súyeniwshi ilim bolsa, til bilimi genetikalıq qásiyetke iye. Yaǵnıy til bilimi «sóylew procesi»n izertlew menen shuǵıllansa, bul process logikanı qızıqtırmaydı hám t.b. Psixologiyalıq baǵdar tárepdarları til biliminiń metodologiyalıq tiykarı sıpatında logikanı emes, al psixologiyanı tán aldı. V.fon Gumboldt tásirinde X.Shteyntal tilde «xalıq ruwxı»nıń, xalıq psixologiyasınıń sáwleleniwin kórdi. Sonıń ushın tildiń social tábiyatına ayrıqsha itibar berildi. Ol dáwirdegi psixologiya inlividual psixologiya edi. Sonıń ushın X.Shteyntal social psixologiyanı (etnopsixologiyanı) jaratıw hám onı en jaydırıw ushın M.Locarus penen birgelikte «Etnikalıq psixologiya hám til bilimi» atlı jurnaldı baspadan shıǵardı. XX ásir baslarında V.Vundt ta til biliminiń metodologiyalıq tiykarı sıpatında xalıq psixologiyası haqqındaǵı ilimdi jaratıwǵa umtıldı. Biraq ol óz aldına ilim sıpatında qáliplespedi. Soǵan qaramastan, til biliminde psixologiyaǵa tayanıw háreketi bir qatar jańa baǵdarlardıń ashılıwına sebepshi boldı. Sonıń ishinde, til biliminde xalıq ruwxın ashıwǵa umtılıw sebepli folklordı, mifologiyanı, jumbaq, naqıl-maqal, tımsallardı hám olarda sáwlelengen xalıq úrp- ádet dástúrlerin tereń úyreniwge itibar kúsheydi. Olarǵa xalıq danalıǵınıń ańlatıwshıları sıpatında qaraldı. Psixologiyalıq baǵdar tárepdarları V.fon Gumboldt ideyalarına sadıq qalǵan halda, tildi mudamı rawajlanıp barıwshı dinamikalıq, tariyxıy qubılıs sıpatında bahaladı. Bunday qatnas jasaw salıstırmalı-tariyxıy til bilimi ideyalarına sáykes keledi. Sonıń menen birge, associativ psixologiya túsinikleri hám ámellerin til bilimine kiritiw háreketinde psixologiyalıq baǵdar tárepdarları janlı sóylewge, tikkeley sóylew procesine, tildiń ishki tárepine, sóz hám gáplerdiń mánilik tárepine tiykarǵı itibardı qaratdı. Olardıń atap ótiwinshe, janlı sóylew tilin úyreniw tildiń túp mańızın hám kelip shıǵıwın jaqsıraq túsiniwge qolay imkaniyat beredi. Psixologiyalıq baǵdar wákilleriniń tikkeley janlı sóylew tiline itibar qaratıwlarında da V.fon Gumboldttıń tásiri seziledi. V.fon Gumboldt til hám sóylewdi parıqlaǵan halda, janlı sóylew tilin úyreniw procesinde, belgili bir til wákilleri bir ulıwma tilde sóylesse de, olar óz tillerine de iye degen juwmaqqa keledi. Sonıń ushın janlı sóylewdi, bir waqıttıń ózinde, individler sóylew tilin úyreniw lazım degen ideyanı alǵa súredi. Hámmemizge málim, V.fon Gumboldt shıǵarmalarında «tildiń ishki forması» túsinigi oraylıq orındı iyeleydi. Bul júdá keń túsinik bolıp, xalıq ruwxı, úrp-ádetleri hám taǵı basqalardı óz ishine aladı. Psixologiyalıq baǵdar tárepdarları da bul túsinikke úlken itibar berdi. X.Shteyntal onı til tariyxına qarata da qollawǵa urındı. Onıń pikirinshe, tariyxqa shekem bolǵan dáwirde tiller júdá bay ishki formaǵa iye edi. Tariyx dáwirinde bolsa olar áste-aqırın kemeyip barǵan. Bul pikirler ataqlı francuz filosofı J.Russonıń kózqaraslarına júdá uqsas. «Ishki forma» túsiniginen psixologiyalıq baǵdar wákilleri sózdiń payda bolıw procesin túsindirip beriwde de paydalanadı. Tiykarınan, bul túsinik rus til bilimindegi psixologiyalıq baǵdardıń kórnekli wákili A.A.Potebnya miynetlerinde de oraylıq orındı iyeleydi. Lekin A.A.Potebnya miynetlerinde qollanǵan «ishki
forma» ataması astında V.fon Gumboldt túsingen «xalıq ruwxı» emes, al sózdiń kelip shıǵıwına tiykar bolǵan «obraz orayı» túsiniledi. Máselen, medved sóziniń payda bolıwı ushın xızmet qılǵan ishki forma, obraz orayı «ayıwdıń pal jewi» belgisi bolǵan. Til birlikleriniń payda bolıwın túsindiriwde psixologiyalıq baǵdar wákilleri psixologiyanıń «assimilyaciya», «associaciya», «appercepciya» sıyaqlı atamalarınan paydalandı. Ásirese, «associaciya» túsinigi A.A.Potenbnya dóretiwshiliginde sózdiń payda bolıwı, sóz etimologiyasın bayanlawda keń qollanıladı. Psixologiyalıq baǵdar tárepdarları joqarıdaǵı sanap ótilgen psixologiyalıq atamalarǵa kóbirek múráját qılǵanlıqlarınan kórinip turǵanınday, olar tiykarınan tikkeley sóylew procesine tiykarǵı itibardı qarattı. Olar birinshilerden bolıp V.fon Gumboldttıń janlı sóylew tilin lingvistikalıq izertlew obyektine aylandırıw lazımlıǵı haqqındaǵı pikirine izertlewshiler dıqqatın tarttı.
Psixologiyalıq baǵdar wákilleri, izertlew metodologiyasında psixologizmge tiykarlanıw kózqarasınan ulıwmalıqtı qurasa da, biraq olar túrli mámleketlerde bir- birinen parıqlı táreplerge iye boldı. Sonnan, Rossiya psixologiyalıq mektebi wákilleriniń kózqarasları nemis psixologilıq mektebi wákillerinen bir qansha parıq qıladı. Tiykarınan, Shteyntal, Vundt sıyaqlı alımlar tildiń psixologiyalıq tárepine emes, al psixologiyanıń til tárepine itibar qarattı. A.A.Potebnya grammatikanıń ózine tán qásiyetlerin ashıwda psixologiyalıq túsiniklerden paydalandı. Psixologiyalıq baǵdardıń tiykarın salıwshılar til
rawajlanıwında psixologiyalıq faktorlardıń rolin arttırıp jiberdi. Kóbinese psixologiyalıq kategoriyalar menen grammatikalıq kategoriyalar shatastırıldı. Psixologiyalıq baǵdar wákilleriniń bunday kúshsiz táreplerin ańlaw XIX ásirdiń 70-jıllarında til biliminde jańa baǵdar – jas grammatikashılar mektebiniń tuwılıwına alıp keldi. Jas grammatikashılar mektebi ideyaları Germaniyanıń Leypcig universiteti alımları tárepinen jaratıldı. Bul mektep psixologiyalıq baǵdar qushaǵında rawajlandı hám oǵan sınlıq qatnas jasaw tiykarında qáliplesti. Jas grammatikashılar tildiń psixologiyalıq tábiyatın tán alǵan halda, etnopsixologiyanı ilimiy toqıma sıpatında biykarladı hám til biliminiń izertlew obyektine beriletuǵın birden bir reallıq individ tili dep bahaladı. Sonıń ushın olar tiykarǵı itibardı sóylew procesin, sóylew procesindegi fonetikalıq ózgerislerdi úyreniwge qarattı. Til biliminiń birden bir metodologiyalıq tiykarı individual psixologiya ekenin atap ótti. Sonıń menen birge, tildiń tiykarǵı mańızın psixologiya menen shatastırmadı. Tildiń materiallıq tárepin izertlewge ayrıqsha dıqqat qarattı. Til biliminde psixologiyalıq qatnas jasaw dástúri uzaq dawam etti. XX ásir baslarında A.Marti tiykar salǵan universal grammatika teoriyası ushın da áne usı qatnas jasaw tırnaq bolıp xızmet qıldı. A.Marti universal grammatika jaratıw múmkinliginiń tayanısh noqatı sıpatında barlıq tillerdiń birdey psixologiyalıq mazmundı ańlatıwın hám birdey ishki qurılısqa iye ekenin, sebebi hár qanday insan, qaysı tilde sóylewine qaramastan, ulıwma psixofiziologiyalıq dúziliske iye bolıwın atap ótedi. A.Martidiń pikiri boyınsha, til biliminiń tiykarǵı wazıypası universal til quralları arqalı ańlatılǵan mazmun hám psixikalıq funkciyalardı anıq súwretlew hám analizlewden ibarat bolıwı kerek. XX ásirdiń 50-jıllarında payda bolǵan psixolingvistika psixologiyalıq baǵdardıń eń jaqsı táreplerin dawam ettirdi hám onı jańa basqıshqa alıp shıqtı. Psixolingvistikanıń úyreniw obyektine neler kiredi? Bul sorawǵa búgingi kúngi psixolingvistler de hár túrli juwap beredi. Biraq olardıń hámmesin jámlegen halda, tómendegi máselelerdi psixolingvistika obyekti sıpatında ajıratıw múmkin. 1. Sóylewdiń júzege shıǵıw mexanizmin úyreniw. 2. Balalardıń sóylewiniń qáliplesiw procesin úyreniw. 3. Túrli sóylew jaǵdayında sóylewshi menen tıńlawshı ortasındaǵı qatnastı esapqa alǵan halda úyreniw. 4. Sóylewdiń informaciya tasıw funkciyasın úyreniw hám basqalar.
Download 1.12 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|