Өзбекстан Республикасы

Til biliminde logikalıq baǵdar 

 

Til  bilimi  filosofiya  quramında  qálipleskeni,  til  hám  logika  óz  ara  tıǵız 

baylanısqanı sebepli bir qatar ilimpazlar til kategoriyaların logika kategoriyalarına 

salıstırıp úyrendi. Nátiyjede til biliminde logikalıq baǵdar júzege keldi. 

Tildi  oylawǵa  qatnası  tiykarında  úyreniwshi  tilshi  alımlar  aǵımı  logikalıq 

baǵdardı quraydı. 

Logikalıq  baǵdar  til  bilimindegi  tómendegi  mashqalalar  boyınsha  pikir 

júritedi: 1) tildiń gnoseologiya menen baylanısın ashıw: 2) tildiń ózine tán dúzilis 

qásiyetlerin  emes,  al  barlıq  tiller  ushın  universal  táreplerin  jarıtıw;  3) 

grammatikalıq  kategoriyalardı  logikanıń  universal  kategoriyaları  tiykarında 

anıqlaw:  sózdi  túsinik  tiykarında,  gápti  (hukm)  pikir  tiykarında  túsindiriw  hám 

basqalar;  4)  qanday  til  formasına  iye  bolıwına  qaramastan,  birden  bir  analiz 

principin islep shıǵıw; 5) diaxroniyalıq analizden góre sinxroniyalıq analizdi ústin 

qoyıw,  usı  menen  baylanıslı  ráwishte  tariyxıy  hám  salıstırmalı-tariyxıy 

grammatikaǵa qaraǵanda sıpatlama grammatikaǵa itibar beriw; 6) kóbirek gáp hám 

---

 

semantika analizine dıqqat qaratıw. 

Til bilimi hám logika ózleriniń dáslepki dáwirlerinde-aq óz ara qatnasta payda 

bolǵan,  grekshe  logika,  arabsha  mantiq  atamalarınıń  negizinde  sóz  (logos)  hám 

sóylew jatqanı da pikirimiz dálili esaplanadı. 

Logika  ataması  ilimiy  qatnasıqqa  stoiklar  tárepinen  pikirdiń  sóz  járdeminde 

ańlatılıwın  bildiriwshi  atama  sıpatında  kiritildi.  Aristotel  bolsa  oylaw  nızamların 

úyreniwshi ilim ushın analitika atamasın qollaǵan edi. 

Áyyemgi  dáwirlerden  baslap-aq  grammatikalıq  kategoriyalar  logikalıq 

kategoriyalar  tiykarında  túsindirdi.  Gáp  sózler  járdeminde  ańlasılǵan  pikir  dep 

táriplendi.  Sóz  benen  gáp  ortasındaǵı  parıqlawshı  belgi  sıpatında  qaysı  logikalıq 

kategoriyalardı ańlatıwı belgilendi: sóz túsinikti, gáp pikirdi bildiriwi atap ótildi. 

Gáptiń dúzilis birlikleri de kóbinese oylaw formalarınan biri bolǵan pikirdiń 

dúzilis  birlikleri  arqalı  túsindirildi.  Ásirese,  bunday  halat  bir  bas  aǵzalı  gáplerdi 

túsindiriwde  ayqın  sezildi.  Máselen,  rus  tilshi  alımı  Babayceva  bir  bas  aǵzalı 

gáplerdi logikalıq jaqtan aǵzalarǵa bóliw múmkin ekeni menen túsindiredi. Bir bas 

aǵzalı gáplerdiń tómendegi modellerin kórsetedi: 

X-R  (subyektsiz  predikat  ańlatılǵan  gáp,  yaǵnıy  baslawıshsız  bayanlawıshlı 

gáp) 

S-X  (predikatsız  subyekt  ańlatılǵan  gáp,  yaǵnıy  bayanlawıshsız  baslawıshlı 

gáp) 

Áne usı logikalıq baǵdardıń tásiri prof. I.Rasulov tárepinen jazılǵan «Házirgi 

ózbek ádebiy tilinde bir sostavlı gápler» monografiyasında da seziledi. 

Tildi  logikalıq  kategoriyalar  tiykarında  úyreniw,  ásirese,  XVII  ásirden  XIX 

ásirdiń  birinshi  yarımına  shekem  óz  shıńına  kóterildi.  Bul  dáwirde  sóylewdiń 

logikalıq kategoriyalarǵa tolıq sáykes halda qáliplesiwin esapqa alǵan halda, barlıq 

tiller  ushın  ulıwma,  racional  grammatika  jaratıw  háreketi  kúsheydi.  Áne  usınday 

gúrestiń baslawshısı inglis filosofı F.Bekon (1561 – 1626) edi. Ol barlıq tiller ushın 

ulıwma, filosofiyalıq grammatika jaratıwǵa urındı. Bunday grammatika jaratıwda 

ózi  islep  shıqqan  biliwdiń  ámeliy,  induktiv  metodına  súyendi.  F.Bekon  túrli 

tillerdiń  salıstırmalı  grammatikasın  jaratıw  tiykarında  onıń  negizinde  barlıq 

tillerdiń abzal táreplerin qamtıp alǵan hám insan oylawı hám de sezimlerin ózinde 

ideal jámlestiriwshi ulıwma bir tildi jaratıw múmkin degen ideyanı alǵa súrdi. 

Kórinip  turǵanınday,  ol  dúnyaǵa  keńirek  tarqalǵan  Evropa  tilleri  negizinde 

barlıq  xalıqlardıń  jetilisken  qatnas  quralı  bolǵan  –esperanto  sıyaqlı  –  bir  tildi 

jaratıw haqqında pikir júritedi. 

Logikalıq kategoriyalar tiykarında barlıq tiller ushın ortaq grammatika jaratıw 

ideyası  francuz  alımı  Rene  Dekart  (1596  –  1650)  hám  onıń  ideyası  tiykarında 

dúnyaǵa  kelgen  kartezian  filosofiyası  tárepinen  rawajlandırıldı.  Negizinde, 

kartezian  ataması  Dekart  familiyasınıń  latınsha  (Cartesins)  jazılıwı  tiykarında 

payda bolǵan. 

Onıń pikirinshe, barlıq insanlarǵa tán bolǵan quramalı túsinikler sisteması bir 

qansha  az  muǵdardaǵı  elementar  birliklerge  jámleniwi  múmkin.  Máseleniń 

sheshimi  insan  oylawınıń  barlıq  baylıqların  quraytuǵın  eń  kishi,  basqa  mayda 

bólekke  bólinbeytuǵın  logikalıq  birliklerdi  anıqlaw  dárejesine,  shın  filosofiyaǵa 

---

 

tiykarlanǵan filosofiyalıq til sistemasın tabıwǵa baylanıslı. 

Dekart  misli  tábiyǵıy  san  qatarları  sıyaqlı  insan  pikir-ideyalarınıń  da  sanın 

shıǵarıw  múmkin  ekenin boljaydı.  Onıń pikirinshe, ózine belgisiz  bir  tilde  barlıq 

sanlardı bir kúnde jazıw hám oqıw múmkin bolǵanınday, insan sanasındaǵı túsinik 

hám  ideyalardı  da  áne  usınday  muǵdarlarǵa  keltiriw,  nátiyjede  sol  túsinik  hám 

ideyalardı  ańlatıwshı  sózler  sistemasın  jaratıw  múmkin.  Bunday  tildi  jaratıw,  eń 

áweli,  shın  filosofiyaǵa  baylanıslı.  Dekarttıń  pikiri  boyınsha,  tek  usı  filosofiya 

ǵana  insannıń  barlıq  pikir-ideyaların  sanawı  hám  olardı  ápiwayı  halda  anıq  etip, 

shıraylı tártipte jaylastırıwı múmkin. Bunday til, onıń atap ótiwinshe, sózlerdiń bir 

qıylı túsleniw, túrleniw hám dúzilisine iye bolıwı lazım. 

Ulıwma grammatika jaratıw ideyasın alǵa súrgen alımlardan jáne biri nemis 

alımı Gotfrid Vilgelm Leybnic (1646 – 1716). Ol ilimiy jańalıq ashıwǵa imkaniyat 

beretuǵın ulıwma ilimiy metodtı izlew procesinde tilge múráját etti. 

G.V.Leybnic  tek  dálillew  menen  ǵana  sheklenip  qalıwshı  dástúriy,  formalıq 

logikanı  sınǵa  alǵan  halda,  «ilimiy  oylap  tabıwlardı  ámelge  asırıw  óneri»ne  iye 

bolǵan  jańa  logikanı  jaratıw  zárúrligin  atap  ótedi.  Áne  usınday  logikanı  jaratıw 

jolın  ol  tildiń  logikalıq  analizinde  kóredi.  Tildiń  logikalıq  analizi,  ilimpazdıń 

pikirinshe,  universal  logikalıq  simvollardı  jaratıw  hám  bul  simvollar  járdeminde 

oylaw  elementlerin ańlatıw múmkin boladı. Solay etip, Leybnic jasalma simvollıq 

tildi jaratıw ideyasın kóterip shıqtı. Ol bunday jasalma tildiń logikalıq-filosofiyalıq 

hám matematikalıq qurılmalarǵa maksimal jaqın bolıwı lazım ekenligin atap ótti. 

Leybnictiń 

pikirinshe, 

barlıq  quramalı  ideyalar  ápiwayı  ideyalar 

kombinaciyasınan,  barlıq  bóliniwshi  sanlar  bólinbeytuǵın  sanlardan  quralǵanın 

esapqa  alǵan  halda,  quramalı  túsiniklerdi  ápiwayı  túsiniklerge  bóliw  waqtında 

kombinatorika  principlerine  ámel  qılıw  lazımlıǵın  uqtıradı.  Birinshi  qatardaǵı 

atamalar  ápiwayı  túsinikler,  ekinshi  qatardaǵı  atamalar  ápiwayı  túsinikler  juplıǵı, 

úshinshi qatardaǵı atamalar bolsa birinshi qatardaǵı úsh atamanıń yamasa birinshi 

qatardaǵı  eki  atama  menen  ekinshi  qatardaǵı  bir  atamanıń  kombinaciyası  ekenin 

ayrıqsha atap ótedi.  

Solay etip, barlıq quramalı túsinikler máni «atom»larınan quralǵanın ańlaydı. 

Nátiyjede  oylaw  bólimlerin  algebralıq  ańlatpalar  menen  belgilew  imkaniyatı 

jaratıladı.  Leybnic  awızeki  hám  jazba  tilde  qollaw  múmkin  bolǵan 

simvollastırılǵan til joybarın usınıs etti. Bul tildiń tómendegi simvollardı óz ishine 

alıwı názerde tutıldı: a) toǵız izbe-iz kelgen san latın álipbesindegi dáslepki toǵız 

dawıssız  háripti  belgileydi:  1=b,  2=s,  3=d,  4=t,  5=g,  6=h,  7=l,  8=m,  9=n...  b) 

onlıqlar bes dawıslıǵa sáykes keledi: 10=a, 100=e, 1000=i, 10000=o, 100000=u. 

Leybnictiń  bul  ideyası  keyin  ala  matematikalıq  logika  hám  kibernetikanıń 

qáliplesiwi  hám  rawajlanıwı  ushın  úlken  áhmiyetke  iye  bolǵan  simvolikalıq 

logikanıń rawajlanıwı ushın túrtki berdi. 

Bekon,  Dekart,  Leybnicler  logikalıq  kategoriyalar  tiykarında  ulıwma 

grammatika  jaratıw  ideyasın  bergen  bolsa  da,  biraq  olar  bul  ideyalardı  filosofiya 

sheńberinde bayan etti. Belgili bir tillerdiń ishki dúzilisi hám tábiyatı haqqında sap 

lingvistikalıq izertlewler alıp barmadı. 

Logika  materialları  tiykarında  til  dúzilisin  túsindiriw  hám  racional 

---

 

grammatika  jaratıw  dáslepki  márte  francuz  alımları  A.Arno  hám  K.Landsloǵa 

nesib etti.