Өзбекстан Республикасы

6-lekciya. Til biliminiń sociologiya menen baylanısı 

 

Jobası:  

1.  Til biliminiń sociologiya menen baylanısı 

2.  Sociolingvistika 

 

Til  jámiyetlik  qubılıs  bolǵanlıqtan  jámiyet  penen,  jámiyettiń  turmısı  menen 

tıǵız  baylanısta.  Demek,  onıń  jámiyetlik  negizi,  sociallıq  wazıypası,  tilge  social 

faktorlardıń tásiri, til rawajlanıwında til siyasatınıń roli sıyaqlı bir qatar máselelerdi 

úyreniw menen shuǵıllanıwshı til bilimi baǵdarınıń jaralıwına úlken zárúrlik payda 

boldı. 

Áne  usınday  ámeliy  talap  penen  til  biliminde  social  baǵdar  hám 

socialingvistika dúnyaǵa keldi. “Sociolingvistika” termini eń birinshi márte 1952-

jılı amerikalı sociolog German Karri tárepinen qollanılǵan.  

Socialingvistikanıń  tiykarǵı  úyreniw  mashqalalarınan  biri  tildiń  social 

differenciyası máselesi esaplanadı. 

Belgili  bir  tilde  sóylesiwshi  jámiyettiń  social  toparlarǵa  ajıralıwı  hár  qıylı. 

Usıǵan  baylanıslı,  hár  qaysı  topardıń  ózine  tán  lingvistikalıq  belgileri  boladı. 

Máselen,  aymaqlıq  parıqlanıw,  kásiplik  parıqlanıw  hám  taǵı  basqa.  Hár  qanday 

social  topardıń  óziniń  lingvistikalıq  belgisi  boyınsha  parıqlanıwı,  onıń  sociallıq 

sebeplerin úyreniw úlken áhmiyetke iye. 

Socialingvistikanıń  ekinshi  mashqalası  belgili  bir  jámiyettegi  tildiń  jasaw 

formaları kompleksi sıpatında bahalanatuǵın til jaǵdayı máselesi bolıp tabıladı. 

Máselen,  burınǵı  keńes  awqamı  dáwirinde  bir  neshe  tiller  bar  bolǵan halda, 

bir  tilge,  tiykarınan  rus  tiline  úlken  itibar  berilgeni  sebepli,  basqa  tiller  rus  tili 

tásirinde qalıp ketti. 

Til jaǵdayı eki toparǵa bólinedi:  

1) ekzogloss jaǵday, yaǵnıy hár túrli tiller tiyisli bolǵan tillerdiń bir jámiyette 

xızmet etiwi; 

---

 

2)  endogloss  jaǵday,  yaǵnıy  bir  tildiń  túrli  kishi  sistemalarınıń  xızmet 

kórsetiwi. 

Tillerdiń  óz  ara  tásiri  hám  leksikalıq  ózlestirmeler  mashqalaları  da 

socialingvistikanıń úyreniw obyekti esaplanadı. 

Sociolingvistikanıń  úyrenetuǵın  máselesi  tillik  strukturanıń  ózgeriwsheńligi 

bolǵanı  ushın,  turaqlı  ilimiy  qádriyatlar  emes,  al  ózgeriwshi  qubılıslar  izertlew 

obyektine aylanadı, sonlıqtan tildi úyreniw faktleri sociallıq faktler menen sáykes 

alıp qaraladı. Bul sociolingvistikanıń eń áhmiyetli usıllarınan biri – til bilimi hám 

sociallıq qubılıslardıń óz ara baylanıslılıǵın kórsetedi. 

Házirgi  kúnde  sociolingvistika  jámiyettegi  tildiń  xızmeti  haqqındaǵı  pán 

sıpatında  óziniń  izertlew  sheńberin  bir  qansha  keńeytti.  Tildiń  sociallıq 

ózgeriwsheńligi  faktorları  haqqındaǵı  maǵlıwmatlar  menen  bayıtıldı,  tiyisli 

pánlerden - mádeniy antropologiya, etnopsixologiya, psixolingvistika, sociologiya 

hám basqa tarawlardan maǵlıwmatlardı jedel tárizde paydalanıwdı basladı.  

Bir  adamnıń  tillik  ózgesheliklerin  sociallıq  kórsetkishlerge  (bilim  dárejesi, 

jası,  jınısı,  kásipke  qatnası  hám  t.b.)  baylanıslılıǵı  haqqındaǵı  maǵlıwmatlar 

sociolingvistikalıq izertlewlerde keń qollanılatuǵın informator menen sáwbetlesiw 

arqalı alınıwı múmkin. Bul usıl sociolingvistikada jáne de rawajlandı, sebebi ol tek 

«tildiń  sadıq  alıp  júriwshileri»nen  maǵlıwmat  bermeydi,  al  til  haqqındaǵı  bar 

bolǵan  ideyalardı  anıqlaw,  básekilesiwshi  tiller  formalarınıń  salıstırmalı  sociallıq 

abıroyın ornatıw, prognoz beriw imkaniyatın beredi.  

60-jıllardan  baslap  toplanǵan  teoriyalıq  hám  empirikalıq  materiallar,  insan 

hám  onıń  jámiyettegi  tili  ortasındaǵı  óz  ara  qatnaslardı  eń  jedel  úyreniwdiń 

baslanıwı  sociolingvistika  boyınsha  bir  qansha  kólemli  monografiyalar  hám 

sabaqlıqlarda  sáwlelendirilgen.  (Rossiyada  -  A.Shveytser,  L.P.Krısin,  V.Alpatov 

hám  basqalar.  Angliyada  -  R.Tradjill,  A.Bell,  Dj.Wellz,  AQShta  -  K.Payk, 

U.Labov, R.Xadson hám basqa.). 

 

Jergilikli  til  bilimi  mektebi  ushın  mudamı  tildiń  sociallıq  tárepine 

qızıǵıwshılıq  tán  edi.  Ataqlı  rus  alımları  tárepinen  islep  shıǵılǵan  hám 

qáliplestirilgen,  tillik  qublıslar  hám  olardı  alıp  júriwshilerdiń  sociallıq  turmısı 

arasındaǵı tıǵız baylanıslar haqqındaǵı jaǵdaylar, rus til biliminde til hám sóylew 

qubılısların  analizlew  ushın  tariyxıy-sociallıq  ilimiy  qatnas  jasaw  dástúrlerin 

belgilep berdi.  

Sociallıq  baǵdarlanǵan  til  bilimin  jaratıw  zárúrligi  XX  ásirdiń  60-jıllarında 

tolıq  anıqlanǵan  edi.  Dáslep,  Amerika  strukturalisti  K.Payk  insan  minez-qulqı 

qurılısınıń teoriyasın islep shıqtı. 

Shet el til biliminde zamanagóy sociolingvistikanıń kelip shıǵıw haqqında sóz 

bolǵanda,  XX  ásirdiń  60-jıllarında  sociallıq  baǵdarlanǵan  til  bilimin  jaratıw 

haqqında  aytqan  psixolingvist  U.Labov  eslenedi.  Ol  zamanagóy  qala  xalqı  jası, 

jınısı, bilim dárejesi, kásibi hám etnikalıq kelip shıǵıwı haqqındaǵı maǵlıwmatlardı 

esapqa alǵan halda, til bilimi sıpatlamasın bayan etiwdi usınısı etken edi. Ámelde 

ol  Nyu-York,  Chikago,  Filadelfiya,  Dallas,  Los-Anjeles  hám  basqalar  sıyaqlı 

Amerika  megalopolisleri  xalqın  ǵalaba  úyreniw  dawamında  ámelge  asırdı. 

Nátiyjede, til toparı hám jámiyettiń sociallıq dúzilisi tárepinen qollanılatuǵın tillik 

---

 

qurallardıń  ózgeriwsheńligi  ortasında  óz  ara  baylanıslılıq  payda  boldı.  U.Labov 

tárepinen  islep  shıǵılǵan  metodologiya  tillik  jámiyet  hám  jámiyettiń  sociallıq 

dúzilmeleri  tárepinen  qollanılatuǵın  tillik  qurallardıń  ózgeriwsheńligi  ortasındaǵı 

baylanıslılıqtı  jaratıwǵa  imkan  berdi.  Nyu-York  shıǵısında  hám  qubla-shıǵıs 

tillerde,  tiykarınan,  Nyu-York  supermarketlerinde  xalıqtıń  sóylew  tilin  úyrenip 

shıqtı  hám  bul  sociallıq  ózgerislerdiń  ózgeriw  dinamikasın  anıqlaw  imkaniyatın 

berdi.  Sociolingvistikada  qollanılatuǵın  lingvistikalıq  analizdiń  eń  áhmiyetli 

principlerinen  biri,  kórip  shıǵılıp  atırǵan  qubılıslarǵa  sinxroniyalıq  hám 

diaxroniyalıq  qatnas  jasawdı  izbe-iz  parıqlaw  principi  esaplanadı  (Mısal  ushın,                 

P.  Fridrix  XIX  ásir  rus  klassik  shıǵarmaları  dialogları  mısalında,  rus  tilindegi 

«sen»  hám  «sizler»  almasıqlarınıń  paydalanılıwında  sociallıq  jaqtan  anıqlıqtaǵı 

ózgerislerdiń on komponentli modelin jarattı). Belgili bir jámiyet wákilleriniń tili 

boyınsha sociologiyalıq izertlewler anketalar, sorawlar, jay baqlawlar hám arnawlı 

eksperimentler járdeminde alıp barıladı. Máselen, Rossiyada L.Krısin basshılıǵında 

Rossiya  Federaciyasınıń  úlken  qalaları  (Moskva,  Leningrad,  Gorkiy,  Nijniy 

Novgorod,  Perm,  Sverdlovsk  hám  basqalar)  xalqınıń  tili  boyınsha  ǵalaba  soraw 

ótkizildi.  Til  dúzilmeleriniń  ózgeris  dinamikasın  analizlewde  bul  qızıqlı 

maǵlıwmatlar  Rossiyada  elege  shekem  ámelde  qollanılmaqta.  Moskva  hám 

Leningrad  (Sankt-Peterburg)  sóylesimi  hám  rus  orfoepiyalıq  norması  L.  A. 

Verbickaya tárepinen úyrenilgen.  

Ullı  Britaniyanıń  hám  AQShtıń  inglis  tilinde  sóylewshi  xalqı  arasında 

ótkizilgen  bir  neshe  sorawnamalar  nátiyjeleri  sóylesiwdiń  sociolingvistikalıq 

shártliligin úyreniwge úlken úles qostı: 1988-jılda J.Wellz tárepinen inglic tiliniń 

britaniya  variantınıń  275  paydalanıwshısına  pochta  arqalı  ótkizilgen  sorawnama; 

1993-jılı  Y.  Shitar  tárepinen  alıp  barılǵan  400  amerikalını  elektron  pochta  arqalı 

tekseriw  hám  1998-jılda  J.Wellz  tárepinen  Longman  Pronunciation  Dictionary 

(LPD-2000)  nıń  2-baspasın  tayarlaw  paytında  elektron  pochta  arqalı  yaǵnıy 

Internet  arqalı  1,932  inglisshe  soraw  ótkizildi.  Informatorlardan  alǵan 

maǵlıwmatlardı  analizlewde  jası,  jasaw  ornı,  kásibi,  bilim  dárejesi  hám  t.b. 

ólshemlerge  itibar  berildi.  Bul  sorawlar  britaniya  hám  amerika  inglis  tillerinde 

sóylew standartlarınıń zamanagóy dinamikasın ashıp beriwde, olardıń óz ara tásir 

dárejesin  belgilewde,  hár  túrli  sociallıq  toparlar  ortasında  tiykarǵı  sóylew 

tendenciyaların  anıqlawda  hám  eń  áhmiyetlisi,  sózliklerde  alınǵan  nátiyjelerdi 

dárriw sáwlelendiriwde járdem berdi. 

Hár  túrli  tillik  toparlardıń  til  sistemaların  úyreniw,  hátteki  eń  kishilerin  de, 

zamanagóy  jámiyette  tildiń  tipologiyalıq  hám  ózine  tán  qásiyetlerin  anıqlaytuǵın 

sociolingvistlerge tek tildiń sociallıq qatlamlasıwı haqqında jańa maǵlıwmat alıw 

ǵana emes, al eski stereotiplerden waz keshiwge imkan berdi. Máselen, AQShta, 

Ullı  Britaniyadan  parıqlı  ráwishte,  tillerdiń  sociallıq  abıroyına  kemirek  itibar 

qaratılǵan  hám  tildiń  klasslıq  parıqlanıwı  áhmiyetsiz.  (B.  Klinton  hám  J.Bushtıń 

shıǵıp sóylegen sózi). Biraq, Amerika prezidentleri reytinginde Bill Klinton belgili 

orator  sıpatında  aldıńǵı  orınlardan  birin  iyeleydi.  Ol  pútkil  auditoriyanı 

manipulyaciya qılıw ushın hár túrli ritorikalıq usıllardan nátiyjeli paydalana alǵan.  

---

 

Basqa  tárepten,  stereotiplik  sociallıq  ideyalardı  qáliplestiriwde  insannıń 

sóylew iskerligi rolin kórip shıǵıw múmkin edi. Ullı Britaniyada, bayanatshınıń tek 

sóylewi tiykarında, tıńlawshılar ádette onıń bilimi, siyasiy iskerligi, biznes sherigi 

sıpatında isenimliligi hám hátte sırtqı kórinisi haqqında juwmaq shıǵaradı. … Ullı 

Britaniyanıń 

burınǵı 

Bas 

ministri 

M.Tetcherdiń 

shıǵıp 

sóylewleri 

sociolingvistikalıq izertlewler ushın qızıqlı maǵlıwmat bere aladı.  

Zamanagóy  sociolingvistikalıq  koncepciyalarǵa  muwapıq,  jámiyetti 

kópólshemli maydan sıpatında qaraw kerek, onda ana tilinde sóyleytuǵın adamlar 

jası,  tuwılǵan  jeri  hám  tárbiyası,  sociallıq  hám  kásiplik  tiyisliligi  hám  jınısı 

boyınsha klassifikaciyalanadı. Biraq, ayrıqsha kletka biologiyada qanday áhmiyet-

ke iye bolsa, hár bir sóylewshi sociolingvistikada sonday úlken áhmiyetke iye.  

Atap  aytqanda,  sóylewshiniń  sózlerdi  aytıwı  sóylewshiniń  sociallıq  ornın, 

onıń  qanday  kásip  iyesi  ekenligin  anıqlaw  ushın  isletiledi.  Arnawlı  ádebiyatlarda 

kóp ǵana "akcentlerdi qoyıw" jaǵdayları súwretlengen.  

Amerikalı  sociolingvist  R.Xadsonnıń  ádil  pikir  júritiwi  boyınsha,  sózlerdi 

aytıw,  sóylewshiniń  turaqlı  sociallıq  toparǵa  tiyisliligin  ańlatadı,  sintaksis 

jámiyette  birlesiwdiń  bir  elementi  bolıp  xızmet  etedi,  al  leksika  onıń  sotsiallıq 

jaqtan bir qıylı emesligin ańlatadı. 

Hár  túrli  jas  toparları  wákilleriniń  tillik  ózgeshelikleri  dástúriy  ráwishte 

sociolingvistlerdiń  dıqqat  orayında  bolıp  kelmekte.  Biraq,  sońǵı  jıllarda  olardıń 

itibarın balanıń social-lingvistikalıq rawajlanıwınıń tildi socializaicya qılıwdıń tórt 

tiykarǵı  basqıshı  (balalıq,  jaslıq,  óspirimlik,  úlkenler)  (1,  2)  boyınsha  úyreniwge 

qarattı.  Balalarda,  ádette,  óz  jınısı  wákilleri  menen  qarım-qatnasta  bolıwdı  abzal 

kórgen balalıq dáwirde, ul hám qızlardıń tilindegi parıqtıń rawajlanıwı ushın qolay 

shárt-sharayatlar  jaratıladı,  bul  keyin  ala  jámiyettiń  úlken  jastaǵı  aǵzaları  tilinde 

sáwlelene  baslaydı.  Bunnan  tısqarı,  óspirimlik  dáwir  jasları  keyingi  áwladqa 

aylanıwǵa tayarlıq kórip atırǵanda sociolingvistlerdiń dıqqat-itibarında boladı. 

Socialingvistikanıń  eń  áhmiyetli  mashqalalarınan  jáne  biri  bilingvizm 

máselesi. Ózbekstannıń túrli aymaqlarında eki tilde teń sóylesiwshi xalıq jasaydı. 

Olardıń eki tilde de erkin pikir almasıwı nızam menen qorǵaladı. 

Bilingvizm  sharayatında,  álbette,  eki  til  óz  ara  bir-biriniń  tásirine  ushıraydı. 

Áne usı tásirdi úyreniw de socialingvistikanıń úyreniw obyektine kiredi. 

Socialingvistika mashqalaları ishinde til hám til siyasatı máselesi eń áhmiyetli 

orındı  iyeleydi.  Burınǵı  Awqam  dáwirinde  milletlerdi  hám  olardıń  tillerin 

birlestiriw  siyasatı  alıp  barıldı.  Bunıń  nátiyjesinde  jetpis  jıl  ishinde  ayırım  mayda 

milletler  hám  olardıń  tilleri  (máselen,  yukagirler)  joǵalıp  ketti.  Rus  bolmaǵan 

basqa  milletler  hám  olardıń  tillerinde  de  tubalawshılıq,  xızmet  sheńberiniń 

shekleniw halatı húkim súrdi. 

Ózbekstan  Respublikası  ǵárezsizlikke  eriskennen  keyin  demokratiyalıq 

principke  tiykarlanǵan  til  siyasatı  júritile  basladı.  Bunıń  ayqın  dálili  sıpatında 

Mámleketlik  til  haqqındaǵı  nızamnıń  toǵızınshı  statyası  Ózbekstan  aymaǵında 

jasaytuǵın basqa xalıq wákilleri hám olardıń tilleri qorǵalıwına qaratılǵan. 

Bunnan  tısqarı,  socialingvistika  millet  hám  milliy  til,  til  hám  jámiyet  sıyaqlı 

máseleler menen de shuǵıllanadı. 

---