Өзбекстан Республикасы
Til biliminiń etnografiya menen baylanısı
Download 1.12 Mb. Pdf ko'rish
|
Til bilimi ham tabiyiy ilimler Aziz aga
|
2. Til biliminiń etnografiya menen baylanısı Til menen usı til iyesi bolǵan xalıq tıǵız qatnasta. Xalıq tariyxındaǵı hár bir waqıya, úrp-ádetleri, turmıs tárizi onıń tilinde sáwlelenedi. Sonıń ushın til menen usı til iyesi bolǵan etnos ortasında qanday bekkem baylanıs bar bolsa, olardı úyreniwshi til bilimi menen xalıq tariyxı hám etnografiya ortasında da usınday baylanıs bar. Xalıq, elattıń sociallıq, ekonomikalıq, mádeniy hám siyasiy turmısında júz bergen hár bir ózgeris onıń tilinde de óz sáwleleniwin tabadı. Sonıń ushın xalıq tariyxı ushın tariyxıy hújjetler, arxeologiyalıq estelikler gúwalıq bere almaǵan jaǵdayda da, onıń tili qımbatlı materiallar beriwi múmkin. Ásirese, toponim, etnonim, etnotoponimlerdi xalıq tariyxın inabatqa almay turıp úyrenip bolmaydı. Sonıń menen birge, til bilimi etnografiya menen de tıǵız baylanısta. Tildiń usı til iyesi bolǵan etnos mádeniyatına qatnasın, tildiń funkciyalanıw hám rawajlanıw procesinde til menen etnomádeniyat, etnopsixologiyalıq faktorlar ortasındaǵı qatnastı úyreniwge bolǵan talap sebepli etnolingvistika baǵdarı júzege keldi.
Etnolingvistika ataması grekshe etnos – xalıq, qáwim hám lingvistika sózlerinen alınǵan bolıp, óz aldına lingvistikalıq baǵdar sıpatında XIX ásirdiń 70- jıllarında Arqa, keyinirek Oraylıq Amerikadaǵı indeec qáwimleriniń tili, mádeniyatı, úrp-ádetlerin úyreniwdiń kúsheyiwi menen payda boldı. Lekin bul baǵdardıń dáslepki dáwirinde kóbirek etnografiya máselelerine dıqqat qaratıldı, tek XX ásirdiń 20-jıllarında lingvistikalıq tárepine itibar kúsheytildi. Etnolingvistikanıń ǵárezsiz lingvistikalıq baǵdar sıpatında qáliplesiwinde Amerika tilshi alımı, etnografı F.Boas hám onıń oqıwshılarınıń xızmeti úlken. Olar baǵdardıń mashqalalar sheńberin hám izertlew metodların belgiledi. Etnolingvistika Amerika alımları miynetlerinde kóbinese «antropolingvistika», «etnosemantika» atamaları menen de almastırıp qollanıladı. Etnolingvistika mashqalalarınan eń áhmiyetlisi sıpatında Amerika indeecleri tilleriniń genetikalıq tuwısqanlıǵın anıqlaw máselesi qaraldı.
Bul tillerdiń klassifikaciyası dáslep belgili principke tiykarlanbaǵan halda, boljawlarǵa súyenip islengen bolsa, keyin ala E.Sepir, S.Lem, M.Svodesh, J.L.Treyjer hám basqalar tárepinen anıq ilimiy metodlarǵa súyenildi. Indeeclerdiń tillerın klasslarǵa birlestiriwde emocional-tariyxıy (E.Sepir, S.Lem),
glottoxronologiyalıq (M.Svodesh), tariyxıy-tipologiyalıq hám areal (K.Xeyil, J.L.Treyjer) metodlardan paydalanıldı. Tillerdiń klassifikaciyasınan tısqarı, jáne tillerdiń hám mádeniyatlardıń óz ara tásiri, bilingvizm máseleleri, til rawajlanıwına social mádeniyattıń tásiri sıyaqlı mashqalalar da etnolingvistikanıń úyreniw sheńberine kiritildi. Dáslep etnolingvistika sheńberine semantika da kiritilgen edi. Biraq keyin ala deskriptiv lingvistikanıń háwij alıwı nátiyjesinde semantika lingvistikalıq izertlewler quramınan shıǵarıldı. Tildiń semantikalıq tárepine itibar XX ásirdiń 50-jıllarında Sepir-Uorf gipotezasın keń talqılaw procesinde qayta janlandı. Házirgi payıtta, etnolingvistika máselelerine de jáne itibar kúsheydi. Bul dáwirde semantikaǵa itibardıń qaratılıwı nátiyjesinde organikalıq analiz metodı ámeliyatta keń qollanıldı. Bunday usıl járdeminde túrli tillerde social-mádeniy qásiyetlerdi ańlatıwshı sózler toparı (tuwısqan-urıw atamaları, reń bildiriwshi sózler) hár tárepleme talqılandı. Sonday-aq, hár túrli etnikalıq toparlarda qollanılatuǵın paralingvistikalıq qurallar, folklor materialların úyreniw de etnolingvistika obyektine kiritildi. Tiykarınan, XX ásirdiń 70 – 80-jıllarında folklor materiallarına itibardıń qaratılıwı til hám mádeniyat ortasındaǵı qatnastıń jańa túrlerin ashıwǵa imkaniyat jarattı hám bunıń menen etnolingvistikanıń úyreniw sheńberin keńeytti. Házirgi kúnde etnolingvistika dúnyanıń derlik barlıq mámleketlerinde til biliminiń bir baǵdarı sıpatında tán alındı hám bul baǵdar boyınsha keń izertew jumısları alıp barılmaqta. Download 1.12 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|