Өзбекстан Республикасы

4-lekciya. Til biliminiń ádebiyat penen baylanısı 

 

Jobası: 

1.  Til biliminiń ádebiyat penen baylanısı 

2.  Lingvopoetika 

 

Til bilimi kórkem ádebiyat penen de tıǵız baylanısta. Sebebi til qarım-qatnas 

quralı  sıpatında  belgili  bir  informaciya  tasıwshı  ápiwayı  belgiler  sisteması  ǵana 

bolıp  qalmay,  al  tıńlawshıǵa  tásir  etiwshi  qúdiretli  qural  bolıp  ta  tabıladı.  Tildiń 

birinshi funkciyasi dástúriy hám sistema-strukturalıq til biliminiń úyreniw obyekti 

bolsa, enkinshi funkciyası lingvopoetikanıń úyreniw obyekti esaplanadı. 

Lingvopoetika  lingvistikalıq  poetikanıń  qısqarǵan  forması  bolıp,  kórkem 

shıǵarmlarda qollanılǵan tillik birliklerdiń (fonetikalıq, morfemalıq, leksikalıq hám 

basq.)  kórkem-estetikalıq  wazıypaların,  tildiń  konnotativ  funkciyasın  úyrenedi. 

Basqasha etip aytqanda, lingvopoetika til biliminiń kórkem tilin úyreniwshi bólimi. 

Kórkem  til  kórkem  ádebiyattıń  bayanlaw  quralı  sanaladı.  Filologiya 

tariyxında kórkem shıǵarmalardıń tili hám poetikalıq til atamaları tez-tez ushırasıp 

turadı. Bul atamalar ańlatqan túsinikler bir-birine júdá jaqın tursa da, biraq óz ara 

belgili  bir  tárepleri  menen  parıqlanadı.  «Obraz»,  «uslub»,  «awıspalılıq  (trop)», 

«kórkem  til»,  «stilistika»,  «poetika»  sıyaqlı  túsinikler  kórkem  shıǵarma  tili  hám 

lingvistikalıq poetikaǵa qatnaslı túsinikler. 

V.P.Grigorevtıń  atap  ótiwinshe,  kórkem  til  keń  qamtıwlı  obyekt  sıpatında 

funkcional dárejelengen bólimlerge, fragmentlerge bóliniw qásiyetine iye. 

Ámelde  keń  kólemli  obyekttiń  ayırım  fragmentleri  ǵana  kórkem  tildiń 

analizine beriledi. Áne usınday tiykarǵı fragment kórkem shıgarma tili esaplanadı. 

Kórinip turǵanınday, kórkem til kórkem shıgarma tiline qaraǵanda keńirek túsinik. 

Ol  tildiń  ekspressiv  funkciyasın  óz  ishine  aladı.  Kórkem  shıǵarma  tili  bolsa 

kórkem tildiń bir kórinisi, bir fragmenti esaplanadı. 

Kórkem  tildi úyreniwshi  lingvistikalıq  poetika  da  til sisteması  barlıq qatlam 

birlikleriniń  kórkem-estetikalıq  funkciyasın  qamtıp  aladı.  Fonetikalıq-

fonologiyalıq qatlamda fonetikalıq birlikler de kórkem-estetikalıq wazıypa atqarıwı 

múmkin. Tiykarınan, birdey seslerdiń, birdey buwınlardıń tákirarlanıwı poeziyada 

gózzallıqtı, tásirsheńlikti támiyinlewshi qural sanaladı. 

Leksikalıq qatlamda  leksemalardıń  awıspalı  mánilerde  qollanılıwı  (metafora, 

metonimiya  hám  basq.),  giperbola,  meyozis  (litota)  sıyaqlı  qubılıslar  da 

tásirsheńlikti arttıradı hám LPnıń izertlew obyekti esaplanadı. 

Sonday-aq,  gáp  aǵzalarınıń  ornalasıwı,  gáp  quramında  birdey  aǵzalardıń 

tákirarlanıwı sıyaqlı qubılıslar da kórkem tildi qáliplestiriwde xızmet etedi. 

Solay  etip,  LP  tildiń  qaysı  qatlam  birliginiń  kórkem-estetikalıq  funkciyasın 

úyreniwine  qarap  fonetikalıq  poetika  (FP),  leksikalıq  poetika  (LekP),  sintaksislik 

poetika (SP) sıyaqlı bólimlerge bólinedi. 

---

 

Lingvopoetika 

boyınsha  ilimiy  tekstlerdi  úyreniw  sonı  kórsetedi, 

lingvopoetika tariyxı óz aldına taraw sıpatında házirge shekem júdá az izertlengen, 

izertlew 

jumıslarınıń 

kópshilik 

bólegi 

filologiyanıń 

bul 

bóliminiń 

metodologiyasına  baǵıshlanǵan.  Lingvopoetikanıń  tariyxı  hám  metodologiyası 

A.A.  Lipgart,  L.S. Karpova  hám  E.V.  Polyakovalardıń  ilimiy  miynetlerinde 

sáwlelengen.  

Kórkem  shıǵarmalardıń  tilin  úyreniw  kóplegen  jergilikli  hám  shet  el 

alımlarınıń miynetlerinde tiykarǵı máselelerdiń biri bolıp kelmekte. Kórkem tekstti 

dástúriy  tárizde  analizlew  eki  túrli  baǵdarda  alıp  barıladı:  lingvistikalıq  hám 

ádebiyattanıwshılıq. 

Lingvistikalıq  metod  boyınsha  analizlew  ushın  tiykarǵı  material  – 

shıǵarmanıń  tili  bolsa,  al  ádebiyatshı  ushın  –  teksttiń  ózi.  Sonıń  ushın  kórkem 

shıǵarmalardıń  tilin  úyreniw  filologiyanı  til  bilimi  hám  ádebiyattanıwǵa  bóliwdi 

bekkemleydi.  A.A.Potebnya,  L.V.Sherba,  V.V.Vinogradov,  V.M.Jirmunskiy, 

A.V.Chicherin  hám  t.b.  sıyaqlı  alımlardıń  miynetlerinde  bul  qatnas  jasawlardıń 

nátiyjeli birligi imkaniyatları haqqında sóz etiledi. 

L.V.Sherba kórkem shıǵarmalardı talqılawda tek ideyanı anıqlaw ǵana emes, 

al  ádebiy  dóretpeniń  kórkemlik  táreplerin  bahalaw  da  áhmiyetli  ekenligin  atap 

ótedi.  Tildiń  individual  sáwlelenetuǵın  elementleriniń  eń  názik  nyuansların 

túsinbesten,  tekstti  lingvistikalıq  jaqtan  analizlemey  turıp  buǵan  erisiw  múmkin 

emes. 

Kórkem  tekstti  talqılawǵa  bunday  qatnas  jasaw  eń  birinshi  márte  Aristotel 

tárepinen  ámelge  asırılǵan.  Onıń ádebiyat  haqqındaǵı  traktatları  kórkem  ádebiyat 

tiliniń  eń  izshil  hám  tiykarǵı  izertlewlerinen  esaplanıp,  házirgi  kúnde  de  alımlar 

tárepinen  basshılıqqa  alınadı.  Ol  tek  kórkem  ádebiyat  janrların  sıpatlap  ǵana 

qoymay,  troplarǵa  durıs  táriyp  beredi,  sheshenlik  óneriniń  teoriyalıq  tiykarların 

keltiredi,  sonday-aq,  ádebiy  dóretiwshiliktiń  mańızı  hám  maqsetlerin  anıqlawǵa 

urınıp kóredi.  

A.A.Potebnya  óziniń  «Ádebiyat  teoriyası  haqqında»  atlı  monografiyasında 

poetika  hám  lingvistikanı  jaqınlastırıw  zárúr  ekenligin  aytadı.  A.A.Potebnya 

sózdiń strukturasın kórkem shıǵarma strukturası menen birdey dep qarap, sonday-

aq poeziyalıq shıǵarmanı dóretiwshiniń quramalı ruwxıy iskerliginiń nátiyjesi dep 

esaplay otırıp, sóz – bul kórkem óner, yaǵnıy poeziya degen juwmaqqa keledi.  

Kórkem  shıǵarmanıń  tilin  úyrenetuǵın  óz  aldına  filologiyalıq  pán  jaratıw 

ideyası  V.V.Vinogradov  miynetlerinde  de  rawajlandırıladı.  Ol  «Lingvistikalıq 

poetika»  atamasın  ilimiy  qollanıwǵa  engizgen  dáslepki  alımlardan  biri  bolıp, 

filologiyalıq  ilimlerdiń  bir  bólimi  sıpatında  lingvopoetikanıń  predmeti  hám 

wazıypaların qáliplestirdi.         

«Lingvistikalıq  poetika»  termini  1960-jıllarda  kórkem  ádebiyat  tilin 

úyreniwge  bolǵan  qızıǵıwshılıq  tiykarında  kelip  shıqtı.  Biraq  bul  termindi  hár 

ilimpaz  hár  qıylı  túsindi.  Solay  etip,  V.V.Vinogradov  onı  kórkem  shıǵarma  tili 

haqqındaǵı  ilimniń  ekvivalenti  sıpatında  paydalanǵan  bolsa,  al  V.P.Grigorev 

kórkem ádebiyat stilistikası yamasa strukturalıq poetika sıpatında qaraydı.  

---

 

V.V.Vinogradovtıń  pikirinshe,  lingvopoetikalıq  izertlewlerdiń  wazıypası 

awızeki hám kórkem dóretiwshilik islerinde til birlikleriniń estetikalıq funkciyasın 

úyreniw bolıp tabıladı.  

Jazıwshınıń  dóretiwshiligi,  onıń  tańlaǵan  teması  hám  obrazları,  sonday-aq, 

onıń  dúnyanı  tanıwı,  til  arqalı  sáwlelenedi.  Sonıń  ushın  olardı  kórkem  shıǵarma 

tilin analizlew arqalı túsiniw kerek. Ádebiy shıǵarmanı tolıq hám tuwrı túsiniw tek 

úsh pánniń: tariyx, ádebiyattanıw hám lingvistikanıń tıǵız baylanısı arqalı ámelge 

asırılıwı múmkin. 

V.V.Vinogradov  tildi  eki  óz  ara  baylanıslı  hám  óz  ara  tásir  etiwshi 

kontekstlerde izertlew kerekligi haqqındaǵı tezisin alǵa súredi. Olar: milliy ádebiy 

til kontekstinde (stilleri menen birge), kórkem ádebiy til kontekstinde (janrları hám 

uslubları  menen).  Ol  kórkem  tekstti úyreniwdiń  eki usılın belgileydi:  birinshisi  – 

pútin  awızeki  kórkem  dóretiwshilikti  analizlew  hám  túsiniw;  ekinshisi  –  awızeki 

dóretiwshiliktiń  quramlıq  bólimlerin  qabıl  etilgen  qaǵıydalar  hám  normalarǵa 

muwapıq  sózler  hám  sóz  dizbeklerine  sáykes  ráwishte  ózgergen  ses  hám 

fonemalardı  estetikalıq  hám  stilistikalıq  jaqtan  úyreniw.  V.M.Jirmunskiy  de 

lingvopoetikanıń  metodologiyasın  izertlewge  óziniń  salmaqlı  úlesin  qostı.  Ol 

mazmun  hám  formanıń  birligi  haqqında  ayta  kelip,  formanıń  hár  qanday  túrdegi 

ózgerisi ózinde jańa mazmunnıń ashılıwına alıp keletuǵını shubhasız ekenin, sonıń 

menen  birge,  mazmundaǵı  ózgerisler  de  formanıń  ózgeriwine  tásir  etetuǵının 

aytadı.  Sonıń  ushın,  kórkem  shıǵarmanıń  mazmunın  lingvistikalıq  súwretlew 

quralları  menen  tıǵız  baylanıslı  túrde  qarap  shıǵıw  kerek.  Bul  alımnıń  ayrıqsha 

xızmeti sonda, ol poetika máselelerin qarastırıwda baslanǵısh noqattı poetikalıq til, 

yaǵnıy  sóz  dep  esaplaydı.  «Poeziya  –  bul  kórkem  sóz  óneri,  poeziya  tariyxı  – 

ádebiyat tariyxı» dep atap ótedi. V.M.Jirmunskiy kórkem shıǵarma tilin úyreniwde 

anıq  usıllardı  ajıratıp  kórsetiw  kerekligin  aytadı.  Kórkem  shıǵarmanıń  janlı 

birliginde,  barlıq  usıllar  óz  ara  tásirge  iye  bolıp,  bir  kórkem  wazıypaǵa,  yaǵnıy 

emocionallıq tásirdi kúsheytiwge bolǵan umtılıwǵa baylanıslı boladı.         

A.V.Chicherinniń  miynetlerinde  de  kórkem  shıǵarmanıń  tilin  úyreniwge 

baylanıslı máseleler sóz etiledi. Ol A.A.Potebnya hám V.V.Vinogradov tárepinen 

baslap  berilgen,  sózdiń  ishki  forması  haqqındaǵı  táliymattı  rawajlandıradı.  Ol 

kórkem  shıǵarma  hám  kórkem  sózdiń  ulıwma  qásiyetleri  haqqında  pikir  júritedi. 

Quramalı  ishki  dúziliske  iye  bolǵan  sóz,  basqa  sózler  menen  óz  ara  baylanısta 

bolıp  ayrıqsha  áhmiyet  payda  etedi.  Kórkem  shıǵarma  tilin  izertlew  usılı  sol 

nársege  qurıladı,  sózdi,  onıń  seslik,  morfologiyalıq  hám  sintaksislik  formaların 

izertlewden kelip shıǵa otırıp, bir ajıralmas liniya boylap tildiń kórkemligine, adam 

yamasa  tábiyat  obrazına,  ádebiy  shıǵarmanıń  ideyasına,  anaw  yamasa  mınaw 

avtordıń bir pútin dóretiwshiligine qaray alǵa ilgerileydi.  

Kórkem  shıǵarmanı  lingvistikalıq  jaqtan  analizlew  ádebiyat  kózqarasınan 

analizlew menen tıǵız baylanıslı. Sebebi, til arqalı avtor oy-pikirlerin, sóz etilgen 

waqıyalarǵa  óziniń  qatnasın  da  bildiredi.  Filologiyalıq  analizdiń  maqseti  tek 

avtordıń oyın, ideyasın anıqlaw ǵana emes, al jazıwshınıń sheberliginiń ózine tán 

qásiyetlerin de anıqlawdan ibarat.  

---

 

Joqarıda  atap  ótilgen  ilimpazlardıń  miynetleri  teksttiń  keń  kólemli 

úyreniliwin, sonnan, dialektikalıq birlikte háreket etetuǵın hám ulıwma  maqsetke 

baǵdarlanǵan  mazmunlıq  hám  formalıq  aspektlerdi  názerde  tutatuǵın  kórkem 

shıǵarmalardı analizlewdiń jańa qatnas jasawları ushın teoriyalıq tiykar boldı.  

Solay etip, lingvistikanıń hám ádebiy stilistikanıń birlesiwine eki túrli qatnas 

jasawdıń jaqınlasıwı nátiyjesinde filologiyanıń jańa bólimi  – lingvopoetika payda 

boldı.  

Sońǵı  40  jıl  dawamında  Moskva  universitetiniń  inglis  filologiyası 

kafedrasında  O.S.Axmatova,  V.Ya.Zadornova,  A.A.Lipgart  hám  t.b.  ilimpazlar 

lingvopoetika tarawı boyınsha izertlew jumısları menen shuǵıllanıp kelmekte. Bul 

alımlar  V.V.Vinogradov  tárepinen  tiykar  salınǵan  dástúrdi  dawam  etpekte.  Olar 

ózlerinen aldıńǵı ilimpazlardıń tájiriybelerin ulıwmalastırıp hám teoriyalıq tiykardı 

jańa ilimiy qatnas jasaw arqalı ámeliyatqa alıp kirdi.  

Professor A.A.Lipgart lingvopoetikaǵa filologiyanıń bir bólimi sıpatında dál 

anıqlama beredi. Onda kórkem tekstte qollanılatuǵın stilistikalıq belgilengen tillik 

birliklerge,  bir  ideyalıq-kórkemlik  mazmun  beriw  hám  estetikalıq  tásirdi  jaratıw 

ushın  olardıń  funkciyaları  hám  salıstırmalı  mánisi  haqqındaǵı  máseleler  menen 

baylanısta qarastıradı.    

Al,  professor  Zadornova  izertlew  predmetin  bayan  etti.  Onıń  pikirinshe,  bul 

kórkem  shıǵarmada  qollanılatuǵın  lingvistikalıq  qurallar  toplamı  bolıp,  onıń 

járdeminde jazıwshı óziniń ideyalıq hám kórkem oy-pikirlerin sáwlelendiriw ushın 

estetikalıq  tásirsheńlikti  támiyinleydi.  Sonday-aq,  ol  lingvopoetikalıq  analiz 

metodologiyasın  tolıq  sıpatlap  beredi.  Izertlew  teması  boyınsha  ilimiy 

ádebiyatlardı tolıq analizlegennen soń, ol kórkem shıǵarmalardıń hár qıylılıǵı hám 

bir  tekles  emesligi  lingvopoetikalıq  analizdiń  birden  bir  metodın  qáliplestiriwge 

tosqınlıq  qıladı,  sonlıqtan  túrli  metodologiyalıq  qatnas  jasawlar  payda  boldı  dep 

atap kórsetedi.  

Izertlewshilerdiń  pikiri  boyınsha,  lingvopoetikalıq  analizdiń  maqseti  sonnan 

ibarat,  kórkem  ádebiy  dóretiwshilik  procesinde  avtor  tárepinen  belgili  bir  til 

birliginiń  qanday  quramlıq  bólimge  qosılǵanın  anıqlaw,  sebebi  anaw  yamasa 

mınaw  tillik  birliklerdiń  ózine  tán  kombinaciyası  qanday  da  bir  estetikalıq  tásir 

jasawǵa alıp keledi.      

Ózbek  til  biliminde  kórkem  sóz  sheberleriniń  tilin  izertlew  baǵdarında 

kóplegen ilimiy miynetler dóretildi. Ózbek ádebiy tiliniń rawajlanıwında Áliysher 

Nawayınıń xızmeti oǵada ullı boldı. Sonlıqtan, onıń shıǵarmalarınıń tilin úyreniw 

boyınsha  oǵada  kóp  sanlı  izertlew  jumısları  júrgizildi.  A.  Rustamov  Nawayı 

shıǵarmalarınıń  tillik  ózgeshelikleri  boyınsha  kandidiatlıq  hám  doktorlıq 

dissertaciya  jumısların  jazdı.  Ǵ.  Abduraxmanov,  A.  Rustamovtıń  miynetinde 

Nawayı shıǵarmalarınıń fonetikalıq hám morfologiyalıq ózgeshelikleri úyrenilgen. 

Ilimpaz  A.  Usmanovtıń,  M.  Raxmatullaevanıń,  X.  Mamadovtıń,  E.  Umarovtıń,                  

U. Suanaqulovtıń, A. Karimovtıń izertlewlerinde de Nawayı shıǵarmalarınıń tillik 

ózgeshelikleri  hár  túrli  kózqarastan  ilimiy  analiz  etilgen.  Sonday-aq,  Alisher 

Nawayı shıǵarmalarınıń tillik ózgeshelikleri orıs ilimpazlarınan A.K.Borovkovtıń, 

A.M.Sherbaktıń miynetlerinde de kórinedi. 

---

 

Qaraqalpaq til iliminde qaraqalpaq ádebiy tili tarıyxın, kórkem shıgarmalardıń 

til ózgesheligin izertlewge arnalǵan bir qansha jumıslar jazıldı. 

Qaraqalpaq  klassikalıq  ádebiyatınıń  úlken  wákili  Berdaq  Ǵarǵabay  ulı 

shıǵarmalarınıń  tillik  ózgeshelikleri  Sh.Abdinazimov  tárepinen  úyrenilgen. 

Ilimpazdıń  Berdaq shıǵarmalarınıń fonetikası, Berdaqtıń qaraqalpaq ádebiy tiliniń 

rawajlanıwına  qosqan  úlesin  anıqlawǵa  arnalǵan  bir  neshe    miynetleri  baspadan 

shıqtı. 2001-jılı «Berdaq shıǵarmalarınıń tili» degen temada doktorlıq dissertaciya 

jaqladı. 

Sonday-aq,  qaraqalpaq  xalqınıń  jáne  bir  klassik  shayırı  Ájiniyaz  Qosıbay 

ulınıń  shıǵarmalarınıń  tillik  ózgeshelikleri  G.Qarlıbaeva  tárepinen  izertlenildi.  Ol 

2002-jılı 

Ájiniyaz  shıgarmaları  tiliniń  fonetikalıq  hám  morfologiyalıq 

ózgeshelikleri  boyınsha  kandidatlıq  dissertaciya  qorǵaǵan  edi,  al  2017-jılı 

«Ájiniyaz shıǵarmaları tiliniń semantika-stilistikalıq ózgeshelikleri» degen temada 

doktorlıq dissetaciyasın jaqladı.  

Sonıń  menen  birge,  qaraqalpaq  xalqınıń  ullı  shayırı  I.Yusupov 

shıǵarmalarınıń  tili  de  bir  qansha  ilim-izertlew  jumıslarında  túrli  aspektlerde 

úyrenilip  kiyatır.  Shayırdıń  shıǵarmalarındaǵı  atlıq  hám  kelbetlik  jasawshı 

qosımtalardıń stillik xızmetleri, «Seydan ǵarrınıń gewishi» gúrrińinde qollanılǵan 

súwretlew  quralları,  shayır  shıǵarmalarında  terminlerdiń  poetikalıq  xızmetlerde 

jumsalıwı,  poeziyalıq  shıǵarmaları  leksikasınıń  ózgeshelikleri,  dórendi 

atawıshlardıń  stillik  qollanılıwı  izertlendi.  B.Yusupova  tárepinen  I.Yusupov 

shıǵarmalarında kelbetliklerdiń stillik qollanılıwı arnawlı úyrenildi. 

LPnıń hár qanday túrin óz aldına úyreniw hám olardıń óz ara qatnasın ashıp 

beriw házirgi til bilimi aldında turǵan áhmiyetli wazıypalardan biri bolıp tabıladı.