Өзбекстан Республикасы

3-lekciya. Til biliminiń logika menen baylanısı 

 

Jobası: 

1.  Til biliminiń logika menen baylanısı 

2.  Til biliminde logikalıq baǵdar 

 

Til  bilimi  logika  ilimi  menen  de  tıǵız  baylanıslı.  Olardıń  baylanıslı  tárepi 

sonda,  ekewi  de  oylaw  menen  baylanısadı.  Sebebi  til  biliminiń  úyreniw  obyekti 

bolǵan til oylaw menen óz ara qatnasta. Til adamlardıń álem haqqındaǵı bilimlerin, 

pikirlerin  basqalarǵa  jetkiziwshi  hám  qáliplestiriwshi  qural  esaplanadı.  Til  hám 

oylaw óz ara dialektikalıq qatnasta eken, olardı úyreniwshi til bilimi menen logika 

ortasında da áne usınday dialektikalıq qatnastıń bolıwı tábiyiy. 

Logika  oylaw  formaları,  nızamları  hám  usılların  úyrenedi.  Ol  túsinik,  qarar 

formaların,  juwmaq  shıǵarıw,  dálil  hám  inkar  etiw  halatları  arqalı  obyektiv 

haqıyqatlıqtıń  sáwleleniw  procesinde  qanday  bolıw  jolların  kórsetip,  insan 

pikiriniń  anıq,  ráwshan,  izbe-iz  hám  tiykarlı  bolıwın  támiyinleydi.  Solay  eken, 

logika  til  biliminiń  grammatika  bólimi  menen  tikkeley  baylanısta  boladı.  Sebebi 

túsinik sóz hám sóz dizbekleri arqalı ańlatılsa, pikir gáp arqalı ańlatıladı. Bul bolsa 

hár bir sawatlı adam ushın grammatikanı biliw qansha zárúr bolsa, logikanıń forma 

hám nızamların biliw de sonshama zárúr ekenin kórsetedi. 

Sonıń  menen  birge,  logika  hám  grammatika  qanshama  óz  ara  tıǵız 

baylanıspasın, ózlerine tán qásiyetlerine de iye. Logika formaları túsinik, sheshim, 

---

 

juwmaqlar  hámme  xalıqlar  ushın  ulıwma  bolsa,  olardıń  hár  túrli  tillerde  ańlatılıw 

formaları  hár  qıylı.  Sonıń  ushın  hár  bir  til  basqasınan  parıq  qılatuǵın  óz 

grammatikalarına iye. Bul sonı kórsetedi, logika menen grammatika bir-biri menen 

baylanıslı,  olar  bir-birin  tolıqtıradı.  Sonday-aq,  óz  qásiyetleri  menen  bir-birinen 

parıq qıladı. 

Házirgi  kúnde  logika  oylaw  formaların  qalay  úyreniw  kózqarasınan  ekige 

bólinedi: 1) dástúriy logika yamasa formal logika; 2) dialektikalıq logika. 

Dialektikalıq  logika  XIX  ásir  aqırlarında  ámeliy  logika  negizinde  onıń 

shegaralanǵan táreplerin tolıqtırıw tiykarında dúnyaǵa keldi. 

Dástúriy  logika  oylaw  nızamları,  formaları  hám  usılların  tariyxıy 

rawajlanıwdı  itibarǵa  almaǵan  halda  úyrenedi.  Bul  logika  insannıń  álemdi  biliwi 

ushın  bir  neshe  ásirler  dawamında  reje  bolıp  xızmet  etip  kelgen  bolsa  da,  biraq 

obyektti  tariyxıy  rawajlanıw  procesinen  tısqarıda  úyrengeni  ushın  bir  qansha 

ázziligi sezilip qaldı. Áne usı ázzilikti saplastırıw talabı menen dialektikalıq logika 

payda boldı. 

Dialektikaǵa tiykarlanǵan biliw ǵana obyektiv álemdegi zat hám qubılıslardı 

hár  tárepleme  tereń  túsinip  alıw,  olardıń  ishki  ózgeriw,  rawajlanıw  nızamların 

tuwrı sáwlelendiriw múmkin. 

Dialektikanı biliw procesine engiziw, onı logika sıpatında, insannıń racional, 

aqılıy  biliwi,  pikirlewi  haqqındaǵı  ilim  sıpatında  úyreniw  dialektikalıq  logika 

táliymatın  qáliplestirdi.  Dialektikalıq  logika  formal  logikadan  tómendegi  tiykarǵı 

tárepleri menen parıqlanadı: 

1) predmetti hár tárepleme – onıń barlıq tárepleri, qatnasların názerde tutqan 

halda úyreniw; 2) predmettiń úzliksiz ózgeriste, rawajlanıwda ekenin itibarǵa alıw 

hám t.b. 

Dialektikalıq  logika  barlıq  ilimler  ushın,  sonıń  ishinde,  til  bilimi  ushın  da 

metodologiyalıq tiykar wazıypasın atqaradı.