Өзбекстан Республикасы

B. Dialektikalıq kategoriyalar hám til bilimi 

 

Bolmıstaǵı hámme nárse hám qubılıslar óz ara baylanıslı. Olar bir-birine tásir 

hám  keri  tásir  etip  turadı.  Tábiyat  hám  jámiyettegi  hesh  bir  zat  hám  qubılıs 

basqalardan  ajıralǵan  halda  ómir  súrmeydi.  Biraq  biz  álemdi  biliw  procesimizde 

onı quraǵan óz ara qatnastaǵı ayrıqsha zat hám qubılıslardı ulıwma baylanıslardan 

ajıratamız.  Bul  processte  onıń  ózine  tán  tárepleri  hám  qásiyetlerin  ashıp  beriw 

maqsetinde bul zat hám qubılıslardıń basqa zat hám qubılıslar menen barlıq qatnas 

hám baylanısların, hámme baylanıslılıqların bilip baramız. 

Zat  hám  qubılıslardı  ilimiy  biliw  ushın  onıń  barlıq  táreplerin,  barlıq  qatnas 

hám  baylanısların  birge  alıp  úyreniw  lazım.  Buǵan  hesh  qashan  tolıq  erisip 

bolmasa  da,  olardı  qatnaslarda  kórinetuǵın  qásiyetler  kompleksi  sıpatındı 

túsindiriwdiń ózi zat hám qubılıslardı biliwde hár túrli qáteliklerden saqlap qaladı. 

Dialektikada  zat  hám  qubılıslar  ortasındaǵı  óz  ara  baylanıslılıqtıń  hár  qıylı 

kórinisleri bar bolıp, bul qatnasıqlar til birlikleri ushın da tán bolıp esaplanadı. 

Ayrıqshalıq,  jekkelik  hám  ulıwmalıq  bolmıstaǵı  zat  hám  qubılısardıń  hár 

qaysısına tán ayrıqsha, belgili toparına tiyisli arnawlı hám hámmesine tán ulıwma 

tárepleri, qásiyetleri hám olar ortasındaǵı baylanıslardı sáwlelendiredi. 

Tikkeley  baqlawda  berilgen  ayrıqsha  zat  hám  qubılıslardan  parıqlaytuǵın 

belgi hám qásiyetler birligi ayrıqshalıq esaplanadı. 

Biliw procesi ayrıqshalıqlardı úyreniwden baslanadı. 

Ayrıqshalıqlardıń  ózlerine  tán  belgi  hám  qásiyetlerin  bir-birine  salıstırıw 

arqalı ulıwmalıq payda etiledi. Bunday túrdegi bir qansha zat hám qubılıslarǵa tán 

óz  ara  uqsaslıq,  olardıń  hár  birinde  tákirarlanıwshı  belgi  hám  qásiyetler  birligi 

ulıwmalıq esaplanadı. 

Ayrıqshalıq penen ulıwmalıq ortasında jekkelik kategoriyası da bar. Jekkelik 

---

 

kategoriyası  zat  hám  qubılıslardaǵı  ayrıqshalıq  hám  ulıwmalıq  ortasındaǵı 

ayrıqshalıqqa  qaraǵanda  ulıwma,  ulıwmalıqqa  qaraǵanda  ayrıqsha  belgi  hám 

qásiyetler hám de baylanıslılıqlardı sáwlelendiredi. 

Dialektikadaǵı baylanıslılıqtıń bunday bóliniwi formal logikadaǵı úshinshisin 

jibermew  nızamın  biykarlaydı.  Bunıń  menen  hár  qanday  zat  hám  qubılıslardıń 

tariyxıy rawajlanıwında aralıq halat bolıwı múmkinligin tastıyıqlaydı. 

Ayrıqshalıq,  jekkelik,  ulıwmalıq  óz  ara  dialektikalıq  qatnasta  boladı.  Olar 

biri-birisiz ómir súriwi múmkin emes. Ayrıqshalıq penen ulıwmalıq jekkelik arqalı 

baylanısadı.  Jekkelik  ayrıqshalıqlardan  quraladı,  bir  waqıttıń  ózinde,  ulıwmalıqtı 

ayrıqshalıq penen baylanıstıradı. 

Ulıwmalıq  bolsa  ayrıqshalıqtan  ajıralǵan  halda  bolmaydı.  Ol  hár  bir 

ayrıqshalıqta  onıń  ulıwma  qásiyetleri,  belgileri,  baylanısları  formasında  ómir 

súredi. Bunnan kórinip turǵanınday, biziń seziw aǵzalarımızǵa beriletuǵın hár bir 

ayrıqsha zat hám qubılıslar ayrıqshalıq, jekkelik hám ulıwmalıq birliginen ibarat. 

Ayrıqshalıq,  jekkelik  hám  ulıwmalıqlardıń  óz  ara  baylanısların  dialektikalıq 

kózqarastan tusiniw obyektiv álemdi tuwrı biliwde úlken áhmiyetke iye.

 

Sonı  da  atap  ótiw  kerek,  dialektikada  aralıq  halattı  tán  alıw  zat  hám 

qubılıslardı mudamı ózgeriste, rawajlanıwda úyreniw imkaniyatın beredi. 

Bul  kózqarastan  ayrıqshalıq,  jekkelik,  ulıwmalıq  dialektikasında  bir-birine 

ótiw halatların bóliwi múmkin. 

Belgili  bir  sharayatta  ayrıqshalıq  jekkelikke,  jekkelik  bolsa  ulıwmalıqqa, 

kerisinshe, olar bir-birine ótiwi múmkin. Bul bolsa tariyxıy rawajlanıw, dinamika 

procesin kórsetedi. 

Dialektikadaǵı  bul  kategoriya  tilde  de  óz  sáwleleniwin  tabadı.  Til 

birliklerindegi  ayrıqshalıq,  jekkelik  hám  ulıwmalıqlar  ortasındaǵı  qatnas  hám 

baylanıslardı til biliminde dáslepki márte dialektikalıq logika principleri tiykarında 

jumıs alıp barǵan S.N.Ivanov ashıp berdi.

 

Ilimpazdıń atap ótiwinshe, anaw yaki mınaw hár qıylılıq negizin biliw usı hár 

qıylılıqtıń  ulıwma  tiykarın  biliwge  alıp  keledi.  Ámeliy  biliwde  bir-birinen 

ajıralǵan,  bir-birinen  uzaq  bolıp  kóringen  qubılıslar  negizin  biliw  konkretlikten 

abstraktlıqqa principi tiykarında belgili obyekt haqqında ilimiy túsinik qáliplestiriw 

boyınsha dialektikalıq logikanıń mańızın quraydı. 

Dialektikalıq  logika  ayrıqshalıq  penen  qatnasta  bolǵan  ulıwmalıqqa  sistema 

sıpatında  qaraydı  hám  ayrıqshalıqlar  usı  sistema  sheńberinde  funkciyalasadı  dep 

esaplaydı. 

Eger  ayrıqsha  zatlar  negizinde  jasırınǵan  tiykar  usı  ayrıqsha  elementler 

qatnaslarınan  quralǵan  belgili  bir  sistema  esaplanar  eken,  onday  waqıtta  tiykardı 

túsindiriw  ushın  áne  usı  sistemaǵa  sıpatlama  beriw,  onıń  quramındaǵı 

ayrıqshalıqlardı  úyreniwden  baslaw  kerek  boladı.  Máselen,  belgili  bir  sepliktiń 

barlıq  máni  náziklikleri  hám  olar  ortasındaǵı  qatnaslardı  baqladıq.  Bul  waqıtta 

ayrıqsha  mániniń  belgili  bir  sistemadaǵı  hár  qıylılıǵı  haqqında  túsinikke  iye 

bolamız. Biraq bunday halatta mánini tek ápiwayı sanaw boladı. Negizinde, seplik 

morfologiyalıq jaqtan qaraǵanda sintaktislik funkciyası jaǵınan anıqlanǵan boladı. 

Bunday  sheńberden  qalay  shıǵıp  ketiw  jolın  S.N.Ivanov  dialektikalıq  logikadan 

---

 

izleydi.  Belgili  bir  quramalı  sistema  haqqındaǵı  túsinikti  ol  haqqındaǵı  túsinikke 

aylandırıw  lazım.  Bunıń  ushın  belgili  bir  qatnaslar  sisteması  tiykarın  túsindiriw 

kerek. Eger onı seplik mısalında kórsek, grammatikalıq formanıń ayrıqsha mániler 

sisteması tiykarın usı topar qubılıslardıń ulıwma tiykarı sıpatında túsindiriw lazım. 

Belgili  bir  tiykardıń  ayrıqsha  kórinisleriniń  ulıwma  negizi  bul  tiykar  ózinde  ózi 

bolǵan birden bir, anıq qatnaslar esaplanadı. 

Predmetti  anıqlaw,  demek,  onı  basqalarınan  shegaralaw,  basqalardan qanday 

da  bir  tárepi  menen  parıq  qılıwın  belgilew,  onıń  óz-ózine,  bir  waqıttıń  ózinde, 

basqa predmetlerge qatnasın anıqlaw espalanadı. 

Predmet,  qubılıslardı  ulıwma  qatnasta,  basqa  predmet,  qubılıslar  menen 

baylanısta  qaraw  lazım  degen  dialektikalıq  talap  bul  predmet  ózine-ózi  qanday 

tiyisliligi haqqındaǵı konkret bilimge alıp keliwi kerek. Bunday ulıwma baylanıstı 

úyreniwdiń  konkret  tolıqlıǵı  baylanıslardan  tısqarıdaǵı  predmetti  biliwge  alıp 

keledi. Anıqraǵı, bul orındaǵı baylanıslar ishke, predmettiń ózine qaratılǵan boladı. 

Bul  bolsa  usı  predmettiń  substanciyasın,  tiykarın,  ózine-óziniń  birdeyligin 

biliwimiz  boladı.  Sonıń  ushın  morfologiya  grammatikalıq  kategoriya  hám 

formalardıń substancional mánisi haqqındaǵı ilim bolıwı lazımlıǵın kórsetedi. 

Joqarıdaǵılardan  kórinip  turǵanınday,  biliw  procesi  ayrıqshlıqtan  baslanadı. 

Biz  dáslep  seziw  aǵzalarımız  járdeminde  ayrıqshlıqtı,  jekke  zat  hám  qubılıslardı, 

Máselen,  barıs  sepliginiń  hár  túrli  forması  hám  mazmunlıq  variantın  túsinemiz 

(tiykarınan,  -ǵa,  -ge,  -qa,  -ke,  -na,  -ne,  -a,  -e  sıyaqlı).  Sońın  ala  sanamızda  usı 

sezimlik  túsiniwden  júzege  kelgen  bar  faktlardı  analiz  hám  sintez  qılıp,  olardın 

áhmiyetli  táreplerin  áhmiyetsiz  táreplerden,  ulıwmalıq  táreplerin  ayrıqsha 

táreplerinen  ajıratamız.  Olardı  óz  ara  bir-biri  menen  birlestiremiz,  bir-birine 

salıstıramız.  Solar  tiykarında  sanamızda  olardı  ańlatıwshı  túsinikti  payda  etemiz. 

Bul  payda  bolǵan  túsinikte  zat  hám  qubılıstıń,  joqarıdaǵı  halatta  barıs  sepliginiń 

hám jekke tárepleri, hám olardıń belgili bir túrge, yaǵnıy seplikke tán tárepleri hám 

de usı zat hám qubılıslardıń pútin bir klassqa, yaǵnıy sóz ózgertiwshi qosımtalarǵa 

tiyisli ulıwma tárepleri sáwlelenedi. 

Bolmıstaǵı zat hám qubılıslar ortasındaǵı óz ara qatıslılıq, baylanıslılıqlardan 

biri tiykar hám qubılıs esaplanadı. 

Tiykar  zat  hám  qubılıslardıń  ishki,  eń  áhmiyetli  óz  ara  baylanısları,  usı 

baylanıslardıń  nızamlı  qatnasıqların  qurawshı  tárepler,  qásiyetler  hám 

baylanıslardıń kóriniw forması esaplanadı. 

Biz obyektiv bolmısta tikkeley qubılıslardı kóremiz. Olardı seziw aǵzalarımız 

arqalı sezemiz. Tiykar obyektiv álemdegi zat hám qubılıslardıń óz ara baylanısları, 

qatnaslılıqların  sáwlelendirgeni  ushın  onı  tikkeley  janlı  baqlawda  kóriw,  uslaw 

múmkin  emes.  Ol  zat  hám  qubılıslardıń  áhmiyetli  belgisi  sıpatında  bul  zat  hám 

qubılıslardıń óz ara qatnasların úyreniw, tereń analizlew arqalı ańlanadı. Máselen, 

tikkeley baqlawda hár túrli tiri organizmlerdi kóremiz. Olardı bir-birine salıstırıw, 

tereń analizlew tiykarında olardıń hámmesi ushın ulıwma bolǵan áhmiyetli belgini 

anıqlaymız.  Bul  belgi  barlıq  tiri  organizmler  ushın  tán,  olardıń  hár  birinde 

tákirarlanıwı kerek. Áne usı áhmiyetli belgi zat almasıw belgisi esaplanadı. 

Demek,  konkret  túrli  kórinistegi  tiri  organizmler  qubılıslar  bolsa,  olardıń 

---

 

hámmesi ushın ulıwma tiykar zat almasıw bolıp tabıladı. 

Tiykar  menen  qubılıs  óz  ara  tıǵız  baylanıslı  bolıwı  menen  birge  bir-biri 

menen qarama-qarsı qásiyetke de iye. Olardıń qarama-qarsılıǵı bolmıstaǵı zat hám 

qubılıslardıń óz tábiyatınan kelip shıǵadı. Tiykar qubılısta jasırın hám onı tikkeley 

seziw  aǵzalar  arqalı  biliw  múmkin  emes.  Qubılıs  zatlardıń  kóriniw  forması 

esaplanadı.  Olar  hesh  qashan  muǵdar  jaǵınan  bir-birine  sáykes  kelmeydi.  Eger 

zatlardıń kóriniw formaları bolǵan qubılıslar menen tiykar óz ara sáykes kelgende 

edi, hár qanday ilim artıqmash bolıp kalar edi. 

Hár  qanday  ilimniń  wazıypası  qubılıslar  túbinde  jasırınıp  jatqan,  olardıń 

negizin quraytuǵın tiykardı anıqlawdan ibarat. 

Áne  usıdan  kelip  shıqqan  halda,  til  biliminde  de  tilshiniń  wazıypası  seziw 

aǵzalarımız járdeminde sezetuǵın sóylew birlikleri negizinde jatqan ulıwma máni, 

tiykardı  tabıwdan  ibarat  bolıwı  kerek.  Til  biliminde  tildegi  áne  usınday  tiykar-

qubılıs  qarsılasıwı  til-sóylew  dixotomiyası  arqalı  sáwlelenedi.  Sóylew  birlikleri 

ataması  qubılıslardı  ańlatsa,  til  birlikleri  tikkeley  seziw  aǵzalarımız  arqalı 

sezetuǵın  sóylew  birlikleri  tiykarında  jasırınǵan  tiykardı  ańlatadı.  Til  birlikleri  - 

ema  menen  tamamlanatuǵın  (fonema,  morfema,  leksema  sıyaqlı)  atamalar  arqalı 

ańlatıladı.  Bul  atamalar  menen  ańlatılǵan  birliklerdi  biz  hesh  qashan  seziw 

aǵzalarımız járdeminde sezbeymiz. Yaǵnıy onı aytpaymız hám esitpeymiz. 

Hár qanday til birlikleri tikkeley baqlaw astında bir qansha sóylew birlikleri 

arqalı  materiallıq  jaqtan  sáwleleniwin  tabadı.  Áne  usınday  konkret  materiallık 

birlikler variantlar esaplanadı: fonema variantı, morfema variantı, leksema variantı 

sıyaqlı.  Olardı  Amerika  tilshi  alımları  allofon,  fon:  allomorf,  morf:  alloleks,  leks 

atamaları menen de atap kelmekte.  

Tildegi  joqarıdaǵıday  qarsılıqtı  ayırım  tilshi  alımlar  emik  hám  etik  birlikleri 

atamaları  arqalı  da  ataydı.  Emik  birlikler  -ema  menen  tamamlanǵan  atamalar 

(fonema, morfema, leksema sıyaqlı) arqalı ańlatılǵan birliklerdi óz ishine alsa, etik 

birlikler  variant  yaki  allo-  menen  baslanǵan  (allofon,  allomorf,  alloleks)  atamalar 

arqalı ańlatılǵan birliklerdi óz ishine aladı. 

Bolmıstaǵı  zat  hám  qubılıslar  ortasındaǵı  qatnastıń  jáne  bir  túri  pútin  hám 

bólek qatnası esaplanadı. 

Pútin óz ara dialektikalıq qatnasta bolǵan bólimler, bóleklerdiń tıǵız birliginen 

ibarat bir pútinlik bolıp tabıladı. Bólek bolsa usı pútindi quraǵan, onıń quramındaǵı 

belgili  bir  element,  bólim  sanaladı.  Bolmıstaǵı  hár  bir  zat hám  qubılıs, processler 

áne usı pútin hám bólektiń dialektikalıq birliginen ibarat.  

Bul  sonı  kórsetedi,  álemdegi  hár  bir  zat  hám  qubılıs,  úlken-kishiligine 

qaramastan, ishki bóliniw qásiyetine iye. Bunday bóliniw kóp basqıshlı xarakterga 

iye.  Úlken  pútinliktiń  quramlıq  bólimleri  bolǵan,  úlken  pútinlik  ushın  bólek 

wazıypasın  atqarıwshı  bólim,  óz  gezeginde,  keyingi  bóliniw  ushın  pútin  bolıp 

keledi. Bunday pútin-bólek tiykarında bóliniw bóliniwdiń aqırǵı noqatına shekem 

dawam etedi. 

Eger bunı til materialları tiykarında kórip shıqsaq, gáp pútinlik sıpatında gáp 

aǵzalarına,  gáp  aǵzaları  sóz  formalarına,  sóz  formaları  morf  (allomorf)larǵa, 

morflar  bolsa  fonlarǵa, (allo)fon  bolsa  akustikalıq  hám  fiziologiyalıq  qásiyetlerge 

---

 

bólinedi.  Bóliniwdiń  hár  bir  basqıshı  pútin-bólek  dialektikasın  ózinde 

sáwlelendiredi.  Sonday-aq,  tillik  birliklerdiń  hár  qaysısı  (fonemadan  basqa) 

mazmunlıq jaqtan da belgili bir máni elementleriniń óz ara qatnaslarınan quralǵan 

bir  pútinlik  esaplanadı.  Máselen,  mánili  birlikler  ishinde  eń  kishisi  esaplanǵan 

morfema  da  eki  hám  onnan  artıq  semalardıń  óz  ara  qatnasınan  quralǵan  pútinlik 

esaplanadı. Mánili birlik bolmaǵan hám forma jaǵınan eń kishi birlik esaplanıwshı 

fonema  da  naǵız  atom  sıyaqlı  bóliniwsheńlik  qásiyetine  iye.  Onıń  quramlıq 

bólimleri  parıqlawshı  belgiler  sanaladı.  Sonıń  ushın  fonema  differencial  belgiler 

kompleksi sıpatında bahalanadı. 

Ataqlı daniyalı tilshi alım L.Elmslev pútin-bólek qatnasın til birlikleriniń hám 

forma, hám mazmun tárepi mısalında izshil jarıtıp berdi. 

Forma  tárepin  tekst-period-gáp-sóz-buwın-fonemalarǵa  bólgen  bolsa, 

mazmun  tárepine  de  bunday  bóliniwdi  qollaǵan  halda  onıń  eń  kishi  birligi 

sıpatında figuranı ajıratadı. 

L.Elmslevtiń figura túsinigin til bilimine alıp kiriwi glossematika teoriyasınıń 

F.de  Sossyur  teoriyasınan  bir  qansha  parıq  qılıwın  kórsetedi.  Sossyur  hár  qanday 

lingvistikalıq belgi belgilewshi hám belgileniwshiniń dialektikalıq birliginen ibarat 

dep  esaplaǵan  bolsa,  L.Elmslev  belgileniwshi  tárepin  jáne  bóliwdi  dawam  etedi. 

Onıń pikirinshe, lingvistikalıq birliklerdiń mazmun planında lingvistikalıq belgiden 

basqa  belgi  bolmaǵan  elementlerdi  de  ajıratıw  múmkin.  Belgiler  sistemasına 

belginiń  quramlıq  bólimi  sıpatında  kiriwshi  áne  usınday  belgi  bolmaǵanlar 

figuralar  esaplanadı.  Til  sonday  dárejede  dúzilgen,  bir  uwıs  figuralar  járdeminde 

hám olardıń hár túrli jaylasıwı sebepli belgiler legionın qurıw múmkin. 

L.Elmslev  ajıratqan  figuralar  elementar  mánige,  semaǵa  tuwra  keledi. 

Semalar  kombinaciyası  belgi  mazmunın  quraydı.  Máselen,  ul  belgisi  tómendegi 

figuralardan quraladı: [insan] + [jas] + [erkek]. Aqırǵı figuranıń ózgeriwi bolsa qız 

belgisin bildiredi. 

Bunnan  kórinip  turǵanınday,  pútin-bólek  múnásibeti  tiykarında  lingvistikada 

tıǵız (komponent) analiz metodı maydanǵa keldi. 

Sonı da atap ótiw lazım, pútin quramındaǵı hár bir bólim pútinniń ózine tán 

tárepin  belgili  dárejede  sáwlelendiredi.  Biraq  pútindi  quraǵan  bul  bólimler  pútin 

quramında hár biri jeke-jeke emes, al pútinniń bólekleri sıpatında kórinedi. 

5. Álemdegi zat hám qubılıslar ortasındaǵı qatnas, baylanıstıń túrlerinen jáne 

biri forma hám mazmun dialektikası bolıp tabıladı. 

Formasız mazmun bolmaǵanınday, formanıń jasaw usılı, strukturası, dúzilisi 

de mazmunsız bolmaydı. 

Kórinip turǵanınday, forma hám mazmun belgili bir zat yamasa qubılıstıń óz 

ara dialektikalıq baylanıslı bolǵan eki tárepi. 

Bul dialektikalıq baylanıslılıq tilde de jarqın sáwleleniwin tabadı. Til birlikleri 

de forma hám mazmun birliginen ibarat. Tek buǵan fonologiyalıq qatlam birlikleri 

kirmeydi.  Sebebi  fonologiyalıq  birlikler  bir  tárepleme  tiykar  bolıp,  tek  formaǵa 

iye. 

Forma  hám  mazmun  óz  ara  baylanıslı  bolsa-da,  biraq  olar  bir  nárseniń  eki 

tárepi  bolǵanıday,  hár  qaysısı  ózine  tán  qásiyetke  de  iye.  Olardıń  ózine  tánligi 

---

 

sonda, hár qaysısı óz aldına strukturaǵa iye. 

Bul strukturalıq elementler bir-birine sáykes keliwi shárt emes. 

Tillik  birlikler  ortasındaǵı  forma  hám  mazmun  qatnasın  tómendegishe 

kórsetiw múmkin: 

1) M=F 

2) M>F 

3) M

Joqarıdaǵılardan  birinshisinde  mazmunlıq  dúzilis  penen  formalıq  dúzilis 

ortasında  sáykeslik  bar.  Ekinshi  halatta  bir  neshe  máni  bir  formaǵa  iye 

(omonimiya).  Úshinshi  halatta  bolsa,  bir  máni  bir  neshe  forma  arqalı  ańlatıladı 

(sinonimiya).  Keyingi  hár  eki  halatta  da  forma  hám  máni  ortasında  sáykessizlik 

bar.