O‘zgarmas tokning asosiy qonunlari

---

O‘zgarmas tokning asosiy qonunlari.
Elektr zaryadlarining ma’lum bir tomonga yo‘nalgan (batartib) harakati 
elektr toki deb ataladi. Elektr maydoni ta’sirida musbat zaryadlar harakatining 
yo‘nalishi, shartli ravishda elektr tokining yo‘nalishi uchun qabul qilingan.
Tok kuchi I son jihatidan o‘tkazgichning ko‘ndalang kesimidan vaqt birligi 
ichida o‘tgan tok miqdoriga teng bo‘lgan fizik kattalikdir, ya’ni 
= ,
бунда - оқиб ўтган электр миқдори; 
−оқиб ўтиш вақти.
Bir jinsli o‘tkazgichning bir qismidan o‘tayotgan tok kuchi Om qonuniga 
bo‘ysunadi: 
= ,
bunda −o‘tkazgichning qaralayotgan qismi oxirlaridagi kuchlanish; −shu 
qismning qarshiligi. Elektrotexnikada 
kattalik zanjirning berilgan qismidagi 
kuchlanishning tushuvi (pasayishi) deb ataladi.
O‘tkazgichning 
−qarshiligi uning uzunligiga to‘g‘ri proporsional, 
ko‘ndalang kesimi yuziga teskari proporsional bo‘lib, o‘tkazgichning qanday 
moddadan qilinganligiga bog‘liq bo‘ladi, ya’ni 
=
bunda −o‘tkazgichning uzunligi, −o‘tkazgich ko‘ndalang kesimining yuzi, 
−o‘tkazgichning solishtirma qarshiligi. O‘tkazgichning qarshiligi, shuningdek, 
uning temperaturasiga ham bog‘liq bo‘ladi: 
=
(1 + ),
bunda −o‘tkazgichning 
temperaturadagi qarshiligi, 
− o‘tkazgichning 0
dagi qarshiligi, 
−o‘tkazgich qarshiligining temperatura koeffitsiyenti.
Ketma-ket ulangan bir nechta o‘tkazgichdan iborat zanjirning qarshiligi (34-
rasm) ayrim o‘tkazgichlar qarshiliklarining yig‘indisiga teng, ya’ni
=
+
+
+ ⋯ +
.

---

O‘tkazgichlarni ketma-ket ulaganda barcha o‘tkazgichlardagi toklar bir xil 
(teng) bo‘ladi. O‘tkazgichlardagi kuchlanish esa ularning qarshiliklariga 
proporsional bo‘ladi, ya’ni
= ;
=
O‘tkazgichning 
qarshiligiga 
teskari 
bo‘lgan 
kattalik 
uning 
o‘tkazuvchanligi deyiladi.
O‘tkazgichlarni parallel ulashdan hosil bo‘lgan zanjirning (35-rasm) 
o‘tkazuvchanligi, har bir parallel tarmoq o‘tkazuvchanliklarining yig‘indisiga teng 
bo‘ladi, ya’ni
= + + +. . . + ,
O‘tkazgichlar parallel ulanganda zanjirning barcha parallel tarmoqlarining 
kuchlanishlari teng, ayrim tarmoqlardagi toklar esa bu tarmoqlardagi qarshiliklarga 
teskari proporsional, ya’ni
=
ва 
=
,
Butun zanjir uchun Om qonuniga asosan zanjirdagi tok tok manbaining 
elektr yurituvchi kuchiga proporsional va butun zanjirning qarshiligiga teskari 
proporsional, ya’ni 
= +
bunda −tok manbaining elektr yurituvchi kuchi;
−zanjirning tashqi qarshiligi;
−zanjirning ichki qarshiligi, ya’ni tok manbaining qarshiligi.

---

Tok manbalari ketma-ket ulanganda batareyalar hosil qilgan elektr 
yurituvchi kuch uning manbalari tashkil qilgan elektr yurituvchi kuchlarning 
yig‘indisiga teng, bunday batareyaning qarshiligi esa ayrim tok manbalari 
qarshiliklarining yig‘indisiga teng.
ta bir xil elementdan tuzilgan ketma-ket ulangan batareyaning tok kuchi 
butun zanjir uchun Om qonuniga asosan (36-rasm) quyidagi formula bo‘yicha 
aniqlanadi:
= +
bunda −har bir manbaning elektr yurituvchi kuchi;
−har bir manbaning qarshiligi;
−zanjirning tashqi qarshiligi.
ta bir xil tok manbai parallel ulanganda batareyaning elektr yurituvchi 
kuchi bitta manbaning elektr yurituvchi kuchiga teng, batareyaning ichki qarshiligi 
esa ga teng. 
U vaqtda butun zanjir uchun Om qonuniga asosan 
tok kuchi ushbu 
formuladan aniqlanadi (37-rasm):
=
+
bunda −har bir tok manbaning elektr yurituvchi kuchi; −har bir manbaning 
qarshiligi; −zanjirning tashqi qarshiligi.

---

Zanjirning qismida tok bajargan ish
=
ga teng. Bunda 
−zanjirning qaralayotgan qismidagi kuchlanish; 
−zanjirdagi tok; −tokning o‘tish vaqti.
Quvvat 
=
bo‘lganidan, zanjirning qismida o‘zgarmas tok yo‘qotgan quvvat
=
ga teng yoki zanjirning bir qismi uchun Om qonunidan foydalansak:
=
=
2
=
2
.
Joul-Lens qonuniga asosan o‘tkazgichdan tok o‘tayotganda ajralgan issiqlik 
miqdori 
tokning kvadratiga, o‘tkazgichning qarshiligiga va o‘tkazgichda tok 
o‘zgarmay turgan vaqtga to‘g‘ri proporsional, ya’ni 
=
2
,
O‘tkazgichlar ketma-ket ulanganda ularda ajralgan issiqlik miqdorini 
aniqlashda, ya’ni butun o‘tkazgichdagi tok bir xil bo‘lganda bu formulaladan 
foydalanish qulay. O‘tkazgichlar parallel ulanganda hisoblashni quyidagi formula 
bo‘yicha o‘tkazish ma’qul:
=
2
,
bunda − parallel ulangan o‘tkazgichlar tuguni orasidagi kuchlanish.
Elektroliz-elektrolitdan tok o‘tganda elektrodlarda modda ajralish 
protsessidir.
Elektroliz uchun Faradey qonuni elektrolitdan o‘tgan zaryad kattaligi =
bilan elektroliz vaqtida har bir elektrodda ajralgan modda massasi 
orasidagi 
bog‘lanishni aniqlaydi, 
=
=
,

---

bunda −tok kuchi; −uning o‘tish vaqti; 
−ajraluvchi moddaning 
elektroximiyaviy ekvivalenti. 
Moddaning elektroximik ekvivalenti son jihatidan elektrolitdan bir kulon 
zaryad o‘tganda elektrodda ajraladigan moddaning mg larda hisoblangan 
massasiga teng.
Elektroliz uchun Faradeyning iikkinchi qonuniga asosan moddalarning 
elektroximik ekvivalentlari ularning atom og‘irliklariga to‘g‘ri va valentliklariga 
teskari proporsional, ya’ni 
=
1
∙ ,
bunda −elementning atom og‘irligi; −uning valentligi; −Faradey soni.
=
kattalik moddaning kimyoviy ekvivalenti deyiladi, moddaning 
grammlarda hisoblangan va son jihatidan uning ximik ekvivalentiga teng bo‘lgan 
miqdori, oddiy moddaning gramm-ekvivalenti deyiladi.
Faradey soni 
= 96500
elektroliz vaqtida elektrodda ixtiyoriy 
moddaning bir gramm-ekvivalenti ajralishi uchun o‘tishi zarur bo‘lgan elektr 
zaryadidir.
Elektroliz uchun Faradeyning birlashgan qonunini quyidagicha yozish 
mumkin:
=
1
∙ ∙