O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz filologiya 1/4/1 2023 245

O‘zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
 
FILOLOGIYA 
1/4/1 2023 
- 247 -
leksika esa aslida emotsionaldir. Leksikaning his-tuyg'ularini 
atash va tasvirlash maqomini inkor etib, V.I. Shaxovskiy 
hissiy leksika korpusini cheklaydi va faqat his-tuyg’larni 
bevosita ifodalovchi so’zlarni tan oladi [Shaxovskiy 1987, 88-
100]. Ushbu cheklov ba’zi tadqiqotchilar tomonidan turlicha 
talqin qilingan. Shunday qilib, L.G. Babenko ruscha 
emotsional leksikani o’rganar ekan, leksikaning barcha turlari 
uchun hissiylik holatini tan oladi va bunday leksikani 
emotsional deb ataydi [Babenko 1990, 4]. O.E. Filimonova 
[Filimonova 2000, 227; 1999, 82; 2001, 1] tomonidan 
hissiyotlarni nomlash atamalarini emotsional vositalarning 
leksik fondidan olib tashlash fikri olg’a suriladi. Keyingi 
o’rinlarda L.G.Babenko va O.E. Filimonova, his-tuyg’ularni 
nomlaydigan, tavsiflovchi va ifodalovchi so’zlar to'plamini - 
hissiy leksika deb atash lozimligini ta’kidlaydilar. Ta’riflovchi 
leksika korpusida biz quyidagilarni ajratamiz: to’g’ridan-
to’g’ri va bilvosita (vositachi) emotsional leksika. His-
tuyg’ularning vositachi tavsifi og’zaki bo’lmagan xatti-
harakatlar orqali personajlarning hissiy holatini tavsiflashni 
anglatadi.
Ko’plab xorijiy tilshunoslar emotivlikning semantik 
kategoriyasini o’rganib, emotsional leksika tahlili bilan 
chegaralanib, asosan individual emotsional leksemalarni 
o’rganish bilan shug’ullanadilar. Shunday qilib, M. Bamberg 
o’zining "Til, tushunchalar va his-tuyg’ular" asarida "qayg’u", 
"g’azab" hissiy tushunchalari faoliyatining kognitiv va 
kommunikativ tomonlarini batafsil ko’rib chiqadi [Bamberg 
1997]. Ammo A. Vejbitskaya tomonidan mutlaqo boshqacha 
yondashuv taklif etiladi, uning fikricha, his-tuyg’ular tilda 
qanday kontseptsiyalanganligini o’rganish uchun o’ziga xos 
his-tuyg’ularning nomlari bo’lmagan so’zlar kerak. Hissiy 
tushunchalarni 
aniqlash 
uchun 
oddiy 
va 
universal 
tushunchalarning kichik to’plamidan foydalanish kifoya. Bu 
to’plam quyidagi tushunchalarni o’z ichiga oladi: 
"substantivlar" (men, siz, nimadir, kimdir, odamlar); 
“aniqlovchilar va miqdor bildiruvchilar” (bu bir, bir xil, 
boshqa, bir, ikki, bir oz, ko’p, ko’p, oz, hammasi/barchasi); 
"aqliy predikatlar" (his qilish, xohlash, bilish, o’ylash, ko'rish, 
eshitish); "harakat va hodisalar" (ro’y beradi, sodir bo’ladi, 
mavjud, yashaydi); "baholar" (yaxshi, yomon); "bo’shliqlar" 
(qaerda, yon, ichkarida, uzoqda, yaqinda, yuqorida / 
yuqorida, pastda / pastda); "vaqt" (qachon, keyin, oldin); 
"taksonimiya 
va