O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz

O‘zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
 
TARIX 
1/2/1 2023 
- 13 -
o‘troqlashish jarayoni milodiy I asrda yuzaga kela boshladi. 
XX asrning 60-yillarida Chordara arxeologik ekspeditsiyasi 
a’zolari tomonidan Chordara suv ombori atroflarini o‘rganish 
chog‘ida Aktobe 2 (mil. I-IV asrlar) va Shaushukumtobe (mil. 
III asr) sharharchalarini topib o‘rganganlar. Bundan tashqari, 
Aktobe, Shaushukum, Jamantogay, To‘rebay-Tumsik (mil. 
avv. III – mil. IV asrlar) va boshqa ko‘rg‘on shaklidagi 
qabrlar o‘rganilgan[27] Bu yerdan topilgan ashyolar qadimda 
qang‘liklar hayotida chorvachilikdan tashqari ovchilik ham 
muhum o‘rin egallaganligini ko‘rsatadi. Aktobe 2 
kompleksiga oid topilmalar Qovunchi madaniyatiga hosligini 
(Choch vohasi) o‘tgan asrning 60-yillaridayoq aniqlashgan 
edi. Demak, Qang‘ konfederatsiyasining Sirdaryoni o‘rta 
oqimidagi yerlariga dehqonchilik sivilizatsiyasi janubdan siljib 
borgan degan fikr kelib chiqadi. So‘ngra yuqori Aris irmog‘i 
atrofidagi Karatau-Qajantau tog‘lari etaklaridagi antik davr 
o‘troq dehqonchilik manzilgohlari o‘rganila boshlandi. 
Dastlabki izlanishlar Aris vohasi etaklaridagi topilmalar 
(keramika va metal buyumlar) bu yerda muqim o‘troq 
dehqonchilik mil. avv. I – mil. I asrlarda yuzaga kelganligidan 
dalolat berdi. Sirdaryo qirg‘oqlarida qang‘liklar davriga oid 
shaharchalar 14 ga maydonga ega Juantobe (I –IX asrlar), 
Karaspan (I –XVIII asrlar), Kultobe va boshqa yirik aholi 
manzillari topib o‘rganilgan[28]. Ammo o‘rganilmagan 
ko‘plab tepaliklar ilk shaharlar bo‘lishi ham mumkin. Yirik 
dehqonchilik maskanlari bo‘lgan Sug‘d va Chochdan uzoqligi 
tufayli, Qang‘ davlatining bu hududlarida o‘troq sivilizatsiya 
boshqa yerlarga nisbatan tez rivojlana olmas edi. U yerdagi 
tepaliklar protoshahar yoki yirik mustahkamlangan qo‘rg‘on 
shaklida bo‘lgan. Ammo shunday bo‘lsa-da, milodiy II asrda 
Qang‘ davlati shaharlari aholisi ko‘paygan. Aris daryosi 
bo‘ylarida joylashgan shaharlarning katta qismida rabotlarning 
mavjudligi, bu yerda ichki mintaqaviy savdo-sotiq va 
urbanizatsiya jarayonlari ro‘y berganligidan darak beradi. Aris 
vohasi Chochning shimolidagi ijtimoiy-iqtisodiy plasdarmi 
edi. Qang‘ning iqtisodiy asosi bo‘lgan Choch, Arisning quyi 
oqimiga qadar bo‘lgan yerlarni o‘z tarkibida ushlab 
turgan[29].
O‘troq aholi soni Qang‘ davlatida sidenterizatsiyaga 
uchrash jarayoni sekin kechganligi tufayli Sirdaryoni o‘rta 
oqimi va Orol bo‘yi hududlarida yashovchi nomadlarni 
xunarmandchilik mahsulotlariga ehtiyojlarini to‘liq qondira 
olmas edi. Ichki sidenterizatsiya mamlakat aholi xayotida 
muxim o‘rin egallagan. Qang‘ davlatining chorvador aholisi 
o‘troq hududlardagi hunarmandlar mahsulotlariga doimiy 
extiyoj sezganlar. Shuning uchun Qang‘ davlati Sug‘d 
yerlaridagi hunarmandchilik markazlarini nazoratda tutib 
turishga harakat qilgan. Qolaversa, Qang‘ning ko‘chmanchi va 
o‘troq aholisi maqomi teng bo‘lgan. Chorvador aholining 
asosiy uy hayvonlari bu qo‘y va echkilar hisoblangan. Ularni 
boqish uchun unchalik katta mehnat sarf qilinmagan. Ammo 
yaylovlarning 
doimiy 
yetishmovchiligi 
va 
chorvaning 
epidemiyalardan mollarning qirilishi ko‘chmanchilar xayotini 
og‘irlashtirgan. 
Shunday 
bo‘lsa-da, 
qadimgi 
Xitoy 
solnomalariga asoslansak, Qang‘ davlatining aholisi mil.avv. I 
-II asrga kelib, 500 ming nafardan kam bo‘lgan. Markaziy 
Osiyoda 600 ga yaqin o‘simlik turi bo‘lib, shulardan 570 xil 
turini mayda tuyoqli chorva iste’mol qilgan. O‘z o‘rnida shuni 
ta’kidlab o‘tish kerakki, ko‘chib yurish, ov qilish va xarbiy 
harakatlar uchun zarur hisoblangan otlar 80 xil o‘simlikni 
yeya olgan. Yirik shoxli qoramol esa 55 turga yaqin o‘t-
o‘lanlarni iste’mol qilgan[30]. Shundan ko‘rinib turibdiki, 
mayda tuyoqli uy hayvonlari ko‘chmanchilar xayotida o‘z 
ahamiyatini yo‘qotmagan.