O‘zmu xabarlari вестник нууз acta nuuz
Download 1.91 Mb. Pdf ko'rish
|
NEMIS VA O‘ZBEK TILLARIDA UY HAYVONLARI NOMI BILAN SHAKLLANGAN DENGIZ HAYVONLARI
|
Tahlil va natijalar. Sotsiolingvistikada ijtimoiy
kodlashish deganda ma’lum mazmunga ega bo‘lgan lisoniy hodisalarga tartibli ravishda (umumtomonidan qo‘llanilishi va tatbiq etilishi) lisoniy belgi berilishi [6], muayyan lingvistik belgini ma’lum ko‘rinishda ijtimoiy kelishuv asosida qabul qilinishi va ma’lum madaniy muhitda amalda qo‘llanilishi tushunilar ekan [1], maishiy nutqiy janrlarning ijtimoiy kodlashish va standartlashuvi ham o‘ziga xos tarzda amalga oshadi. Maishiy nutqiy janrlarning ijtimoiy standartlashuv jarayonida maishiy nutqiy janrlarga xos qoidalar ma’lum ijtimoiy jamiyat tomonidan qabul qilinadi va mana shu qoidalar asosida maishiy nutqiy janrlarning standart shakli jamoa orasida tarqaladi va jamoa tomonidan ma’qullansagina, kommunikativ munosabatga kirishsagina, maishiy nutqiy janr ijtimoiy standartlashgan bo‘ladi. Masalan, afroamerika ijtimoiy jamiyatida mavjud “dozens” nutqiy janri o‘zbek sosiumida hech qachon ommalashmaydi, chunki o‘zbek jamiyatida jamiyat a’zolari guvohligida kishilarni haqoratlash odati mavjud emas. Vaholanki, afroamerikaliklar jamiyatida ushbu janr mazmunan haqoratlash musobaqasidir. Demak, maishiy nutqiy janrlarning lingvistik shakllari ijtimoiy jamiyat guruhlari tomonidan o‘z ijtimoiy me’yorlariga muvofiq kelsa va ma’qullansagina jamiyat kishilari nutqida qo‘llaniladi. Ijtimoiy qoidalar asosida shakllangan nutqiy janrlar jamoa tomonidan qabul qilingan ijtimoiy tartibga moslashsagina ijtimoiy jihatdan kodlanishi mumkin. Shuni aytish kerakki, maishiy nutqiy janrlarning verbal/noverbal vositalari va lingvistik atributlarida ijtimoiy kodlashuv jarayonlari o‘ziga xos kechadi. Maishiy nuqiy janrlarning verbal vositalarining ijtimoiy kodlashuvi matniy kompozision kodlashuvni, noverbal vositalari kodlashuvi paralingvistik, kinetik kabi noverbal vositalar kodlashuvini, lingvistik atributlar kodlashuvi esa predmet, narsa buyum, voqea hodisalarning ijtimoiy kodlashuvini nazarda tutadi. Masalan, Men tug‘ilgan kuningiz bilan tabriklayman gapi ingliz lingvomadaniyatida ijtimoiy jihatdan matniy kompozision kodlashgan, sovg‘aning mavjudligi lingvistik atribut kodlashuvini, qadah ko‘tarish esa noverbal vositalar qodlashuvini anglatadi. Men tug‘ilgan kuningiz bilan tabriklayman gapi esa o‘zbek lingvomadaniyatida matniy kompozision jihatdan duo nutqiy janrlarining qo‘shilishi bilan ijtimoiy kodlashadi va Men tug‘ilgan kuningiz bilan tabriklayman, ilohim umringiz uzoq, rizqingiz ulug‘ bo‘lsin shaklida tuziladi. Demak, ikki lingvomadaniyatda ushbu janrlarning matniy kodlashuvi ikki sotsium madaniyatlariga xos shaklda tuziladi. Maishiy nutqiy janrlarning verbal/noverbal va lingvistik atributlari halqning tafakkur tarziyu milliy yashash tarzini, ming yillik an’analarini, bir so‘z bilan aytganda, halqning tafakkurini aks etttiradi. Qisqa qilib aytganda, har bir odam o‘z tiliga xos bo‘lgan struktura, iboralar va boshqa til birliklari modellarini o‘z jamiyatiga xos bo‘lgan shaklda ifoda qiladi. Maishiy nutqiy janrlar matni va noverbal vositalarining ritorik qurilishi asosida turgan mantiqiy ketma ket joylashgan qismlar milliy tafakkur jarayonida hosil bo‘lganligi sababli millatlararo farqlarga ega. Masalan, xatning oxirgi qismida Your Cincerely iborasining ishlatilish ingliz halqida keng tarqalganligi, o‘zbek xalqida esa bu qismning mavjud emasligi xat nutqiy janrining o‘ziga xos sotsial xususiyatlarini ko‘rsatadi. Demak, maishiy nutqiy janrlar qaysi tilda ifodalanishidan qat’iy nazar umumjamiyat qabul qilgan shaklda tuziladi. Xullas, maishiy nutqiy janrlar muayyan millat to‘plagan tajriba, bilim va madaniyati, ushbu millatning milliy mentalitetiga oid etnomadaniy axborot to‘planishi natijasida hosil bo‘ladigan hodisadir. Maishiy nutqiy janrlarning har bir turi o‘ziga xos mustaqil nutqiy janr sifatida tashkiliy shakliy kompozision va matniy kompozision tuzilishga ega bo‘ladi. Maishiy nutqiy janrlarning tashkiliy shakliy kompozision tuzilishida verbal/noverbal vositalar va lisoniy atributlar muhim ahamiyat kasb etadi va bular yordamida ushbu nutqiy janrda faol ishtirok etuvchi nutqiy aktlarni aniqlash va ushbu nutqiy janrlarning marosimiylik xususiyatlariga tavsif berish imkoniyati tug‘iladi. Masalan, to‘y marosimiga oid maishiy nutqiy janrlarda marosimni ochib berish, so‘zga taklif qilish, tabriklash, nikoh marosimi, tabriklash, qadah ko‘tarish va hokazolar ketma-ketligi maishiy nutqiy janrlarning tashkiliy shakliy kompozision tuzilishini tashkil qiladi va bunda turli xil nutqiy aktlar ketma-ketligi kuzatiladi. Ko‘rinadiki, to‘y |
