O‘zmu xabarlari вестник нууз acta nuuz

O‘zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
 
FILOLOGIYA 
1/5 2023 
- 335 -
marosimi bilan bog‘liq maishiy nutqiy janrlarda tabrik, qadah, 
qasamyod kabi kichik maishiy nutqiy janrlar semantik jihatdan 
bir biri bilan bog‘lanib, jamiyatning butun bir an’anasining 
asosini tashkil qiladi va mazmunan butunlik shaklini oladi. 
Demak, maishiy nutqiy janrlar ijtimoiy jamiyatning mahsuli 
sifatida muhim ahamiyatga ega. Maishiy nutqiy janrlarning 
kommunikativ faollashuvida ularning matniy kompozision 
tuzilishi til tizimida o‘ziga xos lingvistik butunlikni hosil 
qiladi. Masalan, tabrik nutqiy janri Men tug‘ilgan kuningiz 
bilan tabriklayman! gapi va shu gap bilan mazmuniy 
bog‘langan bir nechta gaplar zanjiridan iborat bo‘ladi.
Xulosa va takliflar. Xulosa qilib aytganda, maishiy 
nutqiy janrlarning nutqiy butunlik sifatida shakllanishiga hissa 
qo‘shuvchi va ushbu jarayonda faol ishtirok etuvchi qismlar 
(verbal, noverbal va lingvistik atributlar) o‘sha janr tegishli 
madaniyatning milliy-madaniy, sosial qonun-qoidalariga 
asoslanib tuziladi. Maishiy nutqiy janrlarda verbal, noverbal 
va lingvistik atributlar semiotik vosita sifatida o‘ziga xos 
milliy madaniy va sosial axborotlarni jamlaydi. Ushbu 
axborotlar o‘sha nutqiy janrning ijtimoiy lingvistik kodlari 
sanaladi. Bunda maishiy nutqiy janrlarning verbal ijtimoiy 
kodi, noverbal ijtimoiy kodi, lingvistik atributlar ijtimoiy 
kodini aniqlash maqsadga muvofiqdir.
Bunda maishiy nutqiy janrlarning verbal ijtimoiy kodi 
deyilganda, nutqiy janrning matniy kodlanishi, noverbal 
ijtimoiy kodi deyilganda hatti-harakatlar, imo-ishoralar 
kabilar, lingvistik atributlar ijtimoiy kodi deyilganda ushbu 
nutqiy janrga oid maxsus predmet, joy-makon kabilarning 
ijtimoiy lingvistik kodlanishi nazarda tutiladi.
Ijtimoiy lingvistik (ijtimoiy verbal va noverbal kodlar) 
kodlar, ijtimoiy noverbal kodlar, ya’ni ijtimoiy kinetik kodlar 
(milliy hatti harakatlar, duoga qo‘l ochish, maxsus kiyimlar: 
gadoylar, diniy kiyimlar, ust boshlar, bosh kiyimlar), qadr-
qimmat, qiziqishlar, g‘oyalar, me’yorlar, tamoyillar, an’analar 
va milliy madaniy o‘ziga xoslik orqali davlat, millat, halqning 
o‘ziga xos ijtimoiy identifikasiyasi aniqlanadi.
Maishiy nutqiy janrlar sosiolingvistikasida verbal, 
noverbal va lingvistik atributlarning sotsiolingvistik tahlili 
makrosotsiolingvistik tahlillar asosida kechganda ushbu nutqiy 
janrlarda turli tizimli til egalarining qarashlari, xalqning qadr-
qimmati, qiziqishlari, g‘oyalari, ijtimoiy 
me’yorlari, 
tamoyillari, an’analari kabilarda milliy madaniy o‘ziga xoslik 
aniqlanadi. Shu orqali o‘sha janr tegishli davlat, millat, 
halqning o‘ziga xos ijtimoiy identifikasion ko‘rsatkichlari 
belgilanadi, shu bilan birga muayyan nutqiy janrda nutqiy 
butunlik hosil qiluvchi verbal, noverbal va lingvistik 
atributlarning lingvistik butunlik hosil qilishdagi ijtimoiy 
omillar ta’siri aniqlanadi va shunga ko‘ra lingvistik shakllar 
xilma-xilligi muammosiga yechim izlanadi. Maishiy nutqiy 
janrlarning mikrososiolingvistik tadqiqida esa bir sosiumning 
kichik jamiyatning kichik shakllari, jumladan, oila, do‘stlar, 
qavm-qarindoshlar kabilar orasidagi lingvistik shakllarning 
o‘ziga xos ijtimoiy me’yorlari aniqlanadi.
Bunda ko‘proq maishiy nutqiy janrlarning ijtimoiy 
lingvistik identifikasion belgilarini topishda ishtirok etuvchi 
ijtimoiy lingvistik omillar semiotikada keng qo‘llaniluvchi 
belgi [13] nazariyasi asosida o‘rganilsa maqsadga muvofiqdir. 
Chunki maishiy nutqiy janrlardagi verbal va noverbal, 
lingvistik atributlar o‘zining ijtimoiy mazmunga egaligi bilan 
alohida ahamiyat kasb etadi.
Xulosa qilib aytganda, maishiy nutqiy janrlarning 
sosiolingvistik jihatlari ularning verbal (og‘zaki va yozma 
nutqda ifodalangan matnlar, gaplar, so‘zlarni) va noverbal 
(hatti harakatlar, imo ishoralar, kinetik kabilar), lingvistik 
atributlari 
(muayyan 
janrda 
faol 
ishtirok 
etuvchi 
predmetlar)ining ijtimoiy xususiyatlarini o‘rganishni taqozo 
etadi.