O’zRes Pre. I. A. Karimov- vatan tarixini o’rganishning axamyati to’g’risida

Hunarmandchilik va savdo aloqalari
Hunarmandchilik. Movarounnahrning Samarqand, Buxoro,Toshkent, Shohruxiya, Termiz, Shahrisabz, Qarshi va boshqa ko’pgina shaharlari hunarmandchilik markaziga aylanadi. Hunarmandchilikning rivoj topib, uning turli-tuman tarmoqlar bo’yicha ixtisoslanishining kuchayishi shaharlarni ham o’zgartirib yuboradi. Shaharlarda hunarmandchilik mahallalarining soni ortib, kasb-hunar bilan bog’liq bo’lgan yangi-yangi guzarlar, ko’cha-ko’ylar, bozor rastalari, timlar va toqilar (usti gumbazli bozor) paydo bo’ladi. Ko’pgina shaharlarda zargarlik, miskarlik, ignasozlik, sovutsozlik, toshtarashlovchilar, shishasozlar, ko’nchilik kabi hunarmandchilik mahallalari bo’lgan. Hunarmandchilik sohasida to’qimachilik, kulolchilik, chilangarlik, temirchilik va binokorlik yetakchi o’rinni egallagan edi. Shaharlarda ip, ipak, jun va kanop tolasidan turli xildagi rangdor guldor hamda nafis va dag’al gazmollar ko’plab to’qib chiqarilar edi. Ipakdan to’qilgan nafis futadan salla, belbog’ va aslzoda yoshlar kiyim-kechaklari tikilgan. Mahalliy va chetdan keltirilgan ipakdan turli nav shoyi gazlamalar, duxoba to’qish keng yo’lga qo’yilgan edi. XV asrda temir buyum, qurol-yarog’ va asboblar yasash yuqori darajaga ko’tariladi. Metall buyum yasovchilarining aksariyati uy-ro’zg’or buyumlari, qurol-yarog’lar va asbob-uskunalar yasovchi temirchilardan iborat edi. Ular orasida mix yasovchilar, taqachilar, sim cho’zuvchilar, pichoqchilar kabi turli xil buyumlar yasovchi ustalar bo’lgan. Shaharlarda, xususan Samarqand va Hirotda zargarlik rivoj topadi. Shahar zargarlari orasida oltin, kumush va jez qotishmalaridan turli xil zeb-ziynatlar va qimmatbaho buyumlar yasaydigan va ularga nozik did bilan nafis badiiy ishlov beruvchi mohir ustalar soni ko’payadi. Odatda naqshinkor badiiy buyumlar boylik hashamlari hisoblanib, ular faqat mulkdor tabaqalargagina mansub edi. O’rta asr hunarmandchiligida kulolchilik eng rivoj topgan sertarmoq sohaga aylanadi. U kosagarlar, xum va xumchasozlar va tandirsozlik kabi bir nechta tarmoqlarga bo’linadi. Bu davrda tosh yo’nish, unga sayqallar berib, o’ymakor naqshlar va xushxat yozuvlar bitish san'ati kamolotga yetadi. Samarqandda Bibixonim jome masjidida Qur'onni qo’yish uchun o’rnatilgan ulkan tosh lavh, Go’ri Amirdagi nefrit qabr toshi, Shohizinda va boshqa joylardagi sag’analarga jimjimador naqshlar chizilgan, o’ymakor oyatlar, marsiyalar va tarixlar yozilgan. Binokorlik, yog’och o’ymakorligi. Bu davrda mamlakatning yirik viloyat shaharlari, xususan Samarqand va Hirotda qurilish ishlari keng avj olib, binokorlarning roli oshib ketadi. Binokor ustalar kasblariga ko’ra g’isht terib imorat qaddini bino qiluvchilar "banno" deb, peshtoq-u ravoq hamda toqilarga parchin va girixlar qoplab imoratga pardoz beruvchilar "ustod" deb yuritilgan. XV asrda shishasozlik ham ancha-muncha taraqqiy qilgan. Samarqandda hatto shishasozlar mahallasi bo’lgan. Bu davrda yog’ochsozlik ham rivojlangan. Yog’ochsozlar yog’ochdan to’qimachilik dastgohlari, ikki g’ildirakli aravalar, egarlar, g’isht va poyabzal qoliplari, sandiq, quti, beshik, belanchak, qush qafaslari, taroq va hassalar yasashgan. Mohir yog’ochsoz ustalar yog’och o’ymakorligi bilan shug’ullangan. Ular naqshinkor eshiklar, panjaralar, ustunlar, toqi-ravoqlar, xontaxtalar, kursilar va boshqa xil ko’pdan ko’p ashyo va jihozlar yasaganlar. Go’ri Amir va Shohizindaning oyatlar bitilgan naqshinkor eshiklari XV asr xalq ustalarining yog’och o’ymakorligi san'atidagi eng nodir namunalardan hisoblanadi. Samarqand hunarmandchiligida ayniqsa qog 'oz ishlab chiqarish alohida o’rin tutadi. Samarqand qog’ozi o’rta asr Sharqi xattotligida g’oyat mashhur bo’lib, uning ma'lum bir qismi chet o’lkalarga chiqarilgan. Bu davrda hunarmandchilikning teri oshlash, charm pishirish mahsido'zlik, po'stindo'zlik, telpakdo'zlik, kovushdo'zlik, etikdo'zlik sohalari ham rivojlangan. Samarqandning shirmoyi, sedana payvand, noni zargaron, noni osiyoiy kabi mashhur anvoyi nonlari, zzravorlar, attorlik mollari sotilar edi. Savdo aloqalari. XV asrda Temuriylar uzoq va yaqin qator qo’shni mamlakatlar: Xitoy, Hindiston, Tibet, Eron, Rusiya, Volga bo’yi va Sibir bilan muntazam savdo-sotiq qilardi. Xitoydan asosan ipak, shoyi matolar, xususan atlas va parchalar, chinni, la'l, gavhar va mushk; Hindistondan nafis oq rangli ip matolar, nil bo'yoqlar, xushbo'y ziravorlw, Erondan surp, marvarid, durlar; Rusiya, Tatariston va Sibirdan qimmatbaho mo 'yna, teri va iwn olib kelinar edi. Yevropa mamlakatlaridan Samarqandga olib :elingan mollar omsida farang gazmollari, movuti, cherkas pichog 'i bor edi. Samarqanddan chet mamlakatlarga, xususan Rusiya, Tatariston ^ra Sibirga arzon narxli ip matolar, asosan bo’z, duxoba, shoyi gazlama, qog 'oz, quruq meva, guruch, paxta va kalava (yigirilgan ip)lar chiqarilgan. Chet davlatlar bilan o’zaro savdo-sotiqni kengaytirishda Temuriylarning qo’shni mamlakatlar bilan olib borgan elchilik aloqalari katta rol o’ynaydi. Ulug’bek va Shohrux Xitoy bilan muntazam ravishda elchilar almashib turishgan. Deyarli har ikkinchi yilda Samarqand bilan Hirotga Xitoy elchilari, Xonbaliqqa Pekinga) esa Movarounnahr va Xuroson elchilari va savdogarlari qatnab turishgan. 1418-yilda Ardasher boshliq Shohrux elchilari Xitoyda bo’ladilar. 1419-yilda bunga javoban Li-Do va Jong-Fu Xitoydan Samarqand va Hirotga elchi bo’lib keladilar. Elchilar Ulug’bek va Shohrux nomiga o’zaro do’stlik munosabatlarini rivojlantirish xususidagi takliflar yozilgan maktub va katta sovg’a-salomlarni topshiradilar. 1420-yilda Shohrux va Ulug’bek 530 nafardan iborat elchilik karvonini Xitoyga jo’natadilar. Temuriylarning elchilari ikki yildan ortiqroq Xitoyda bo’lib, 1422-yilda o’z vatanlariga qaytib keladilar. Shohrux bilan Ulug’bek zamonida Tibet va Hindiston bilan ham yaxshi qo’shnichilik munosabatlari o’rnatiladi. 1421-yilda Tibetdan Buxoro va Samarqandga elchilar keladi. 1441-1442-yillarda Shohrux Hindistonga Vijayanagar saroyiga tarixchi Abdurazzoq Samarqandiy boshchiligida elchilar yuboradi. U Kermon, Xurmuzd va Fors qo'ltig 'i orqali Hindistonga qilgan sayohatini yozib qoldiradi. Pul muomalasi. Iqtisodiy taraqqiyot ma'lum darajada shu davrda o’tkazilgan pul islohoti bilan ham bog’liq edi. Ma'lumki, Ulug’bek 1428-yilda muomaladagi fulusiy pullar islohotini amalga oshirdi. Ulug’bek yengil vaznda zarb etilgan va muomalada yurgan chaqa pullarni man etdi. Eski chaqalarni yangisiga almashtirib, ichki savdoning fulusiy pullarga bo’lgan talabini qondirish uchun bir vaqtning o’zida u Buxoro, Samarqand, Qarshi, Termiz, Toshkent, Shohruxiya va Andijon shaharlarida zarbxonalar tashkil etib, bir xil vazndagi salmoqdor fuluslar zarb ettirdi va muomalaga chiqardi. Faqat Buxoro zarbxonasi saqlab qolinib, boshqa shahardagi zarbxonalar bekildi. Xalq o’rtasida "fulusi adliya", ya'ni "adolatli chaqa" nomi bilan shuhrat topgan Ulug’bekning bu yangi fuluslari Movarounnahrning barcha shahar va qishloqlarida keng muomalaga kirib, davlatning ichki savdosini naqdina (naqd pul) bilan to’la ta'min etadi. Ichki chakana savdodagi pul munosabatlaridagi tanqislikning fulusning vazni va qiymatini oshirish bilan hal etilishi o’rta asrlar zamonasida nodir va favqulodda voqea bo’lib, ichki chakana savdo uchun keng yo’l ochildi. Shu bilan birga Ulug’bek tashqi savdodan davlat xazinasiga tushadigan daromadni ko’paytirish maqsadida tamg’a solig’ini birmuncha oshirdi. Shunday qilib Ulug’bek zamonida
mamlakatda ichki va tashqi savdoning kengayishi hunarmandchilik mahsulotlarining hajmini oshirib, kasb-hunar tarmoqlarining rivojiga asosiy omillardan biriga aylandi. Tamg'a - savdo boji; savdogarlardan olinadigan soliq. Fulus - mayda mis chaqa puli.