Палеолит даври

O‘rta Osiyoning ilk o‘rta asrlar davri arxeologiyasi

1. 
   Ilk o‘rta asrlar davri ijtimoiy-iktisodiy va madaniy jarayonlar
   
2. 
   Yirik madaniy markazlar
   
3. 
   Me’morchilik, qurilish va diniy inshoatlar.
   
4. 
   San’at
   
5. 
   Hunarmandchilik
   

Ilk O‘rta asrlar davrining boshlarida (IV-V asrlar) O‘rta Osiyo tarixida muhim ijtimoiy-iktisodiyt o‘zgarishlarning sodir bo‘lish antik davri yirik davlatlarining inkiroziga sabab bo‘ladi. IV asrning boshlarida kudratli Kushon davlati iski va tashki omillar sababli maydoni kiskarib, o‘z ta’sirini yo‘kota boshlaydi. Mamlakatning iktisodiy inkirozga usrashi, oxir okibat barham topib, uning o‘rnida kisik davlatlarning paydo bo‘lishiga harbiy kudrati tobora oshib borayotgan Eron sasoniylari sabab bo‘ldi.
SHimoliy o‘lkalarni o‘z ta’sirida ushlab turgan Kanguylar davlatining ham bu davrda kudrati susayib, tarkibidagi kiik ma’muriy bo‘linmalar o‘rnida mahalliy mustakil davlatlarning karor topish jarayoni kesadi. O‘rta Osiyning ayrim shaharlarida hayot butunlay to‘xtayda, ayrimlari, xususan, Afrosiyob, Kanka va boshka shu kabi shaharlarning maydoni keskin kiskarish jarayoni sodir bo‘ladi.
Moddiy madaniyat sohalarining ko‘pgina sohalarida muhim o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Bu o‘zgarishlar aholi manzilgohlari, ularning kurilish shakllari, ayrim texnologik o‘zgarishlarda namoyon bo‘ladi. o‘zgarishlarni tadkikotsi olimlar jamiyat ijtimoiy-iktisodiy hayotida sodir bo‘layotgan tub o‘zgarishlarni shakllanayotgan er egaligi munosabatlarning natijasi sifatida baholashadi. YAngi jamiyat a’zolari manfatlariga mos mos bo‘lgan manzilgohlar, mustahkam muhofaza kilingan saroy, ko‘rg‘on va ko‘shklar paydo. Mustahkam muhofaza kilingan saroy va ko‘rg‘onlar bir tomondan er egalarining karorgohi, ikkinsi tomondan esa vohani tashki dushmandan himoya kiluvsi kal’a vazifasini o‘taydi.
O‘rta Osiyoning o‘trok dehkonsilik vohalariga muntazam kirb kelib joylashgan ko‘mansi sorvador sabilalari (kidariylar, xioniylar, eftaliylar) o‘lka ijtimoiy-siyosiy hayotida muhim o‘zgarishlar sodir bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Ayniksa, eftaliylar tomonidan ma’lum markazlashgan davlatning barpo etilishi O‘rta Osiyoda susayib kolgan iktisodiy va madaniy alokalarning tiklanishi hamda yuksalishida muhim o‘rin tutadi.
I ming yillikning o‘rtalaridan O‘rta Osiyoning Turk hokonligi tamonidan egallanishi bir tamondan Uzok SHarkdan Vizantiyagasa bo‘lgan hududda savdo-iktisodiy alokalarning kusayishiga sabab bo‘ladi. Bu o‘z navbatida hunarmandsilik ishlab sikarishi tarakkiyotining yanada rivojlanishiga turtki bo‘ladi. Natijada shaharlar itisodiy markaz sifatida kengaya boradi. Hunarmandsilik tarakkiyoti tog‘-kon ishlarining jadallashishi, metallar kazib olish ko‘lamining kengayishiga olib keladi. Ayniksa, tashki savdo alokalari nihoyatda rivojlandi. SHark mamlakatlari bilan bo‘lgan savdo so‘g‘dlik savdogarlarning ta’sirida bo‘lgan. Ular Ettisuvda ko‘plab savdo faktoriyalariga ega bo‘lishgan, hatto shunday faktoriyalar Xitoyda ham mavjud bo‘lgan.
Mulkiy munosabatlarining kusayib borishi natijasida moddiy madaniyat ko‘rinishlari keskin o‘zgarib boradi. Bu holat ayniksa kurilish va me’morilikda yakkol namoyon bo‘lib, kishloklar o‘rnida mustahkam muhofaza kilingan saroylar, kasrlar, ko‘rg‘onlar, ko‘shklar barpo kilina boshlaydi. Arkiga ega bo‘lib, muhofaza devorlari bilan o‘rab olingan kishloklar soni ko‘payadi. Yirik er egalari suv boshlarida uni nazorat kilish usun o‘zlarining kasrlarini barpo kilishgan.
O‘rta asrlar davri Xitoy yozma manbalaridan Syuyan Szyan va Tanshu ma’lumotlarida O‘rta Osiyoning o‘trok dehkonsilik vohalarining har birida bir nea o‘nlab shaharlar va bir nesa yuzlab kishloklarning mavjud bo‘lganligi to‘g‘risida xabarlar keltiriladi. Mazkur shaharlar soni muhofaza devorlariga ega bo‘lgan manzilgohlarga nisbatan belgilangan.
Bu davrda irrigaiya tizimi takomillashib, kishlok xo‘jaligi rivojlanishi o‘z tarakkiyotining yukori so‘kkisiga sikadi. Bog‘dorilik nihoyatda rivojlanadi.
Mazkur jarayonlar bilan bir vaktda er egaligi munosabatlarning shakllanish va VII asrlarga kelib to‘lik karor topishi bilan tugallanadi. Mazkur jarayonlar bilan bir vaktda er egaligi munosabatlarning shakllanish va VII asrlarga kelib to‘lik karor topishi bilan tugallanadi.
O‘rta Osiyoning VIII asrlar davri tarixi arablar boskini va ularga karshi mahalliy xalk harakatlari bilan bog‘lik. Bu davrda sodir bo‘lgan siyosiy jarayonlar mahalliy madaniyat an’analarining
O‘rta Osiyoning IV-V asrlar davri tarixi muhim ijtimoiy siyosiy o‘zgarishlar, ya’ni quldorlik tizimi o‘rnida feodal munosabatlarning aqror topishi 15 dan ortiq kichik feodal davlatlarning vujudga kelishi bilan harakatlanadi.
Dastlab Xorazmda IV asrda afrig‘iylar sulolasi Qang‘lar davlatidan ajralib mustaqil feodal davlat qaror topadi. YOzma manbalarda hususan Xitoy sayyohlarning asarlarida quyidagi davlatlar tag‘risida ma’lumotlar saqlangan. Toxariston 383 yilga oid Xitoy manbalarida Tuxola deb tilga olinadi. Uning hududi Baqtriya hududi doirasida bo‘lgan. manbalarda keltirilishicha Toxariston 27 viloyatdan tashkil topgan bo‘lib ulardan 8 tasi SHimoliy Toxaristonda joylashgan. So‘g‘d-Xitoy manbalarida CHu daryosidan Boysun tog‘ tizmalarigacha bo‘lgan tushunilgan bo‘lsa, ancha keyin (X-XIII asrlar) arab manbalarida Samarqand va Buxoro Sug‘dlari haqida ma’lumotlar saqlangan. Umuman So‘g‘dda Xitoy manbalarda keltirilishicha 8 ta mulk yoki tarixiy madaniy viloyat joylashgan.
Bulardan tashqari Turkiston tizmalarining SHimolidagi erlar (Xitoy manbalarida Su-duy-sha-na-Ustrushona), Farg‘ona vodiysi hamda (SHi-Xitoy, SHosh-Arab)-Toshkentning CHirchiq vohasi erlari. Elok-Oxangaron vohasi erlari to‘g‘risida manbalarida qimmatli ma’lumotlar saqlanib qolgan.
Ilk O‘rta asrlar davri feodal davlatlari avvaliga Eftaliylar, keyin Turk xoqonligiga bo‘ysundirilgan bo‘lsada, markaziy soliq to‘lash bilan cheklanib, amalda to‘laligicha tobe emas edi. VIII asrlarda O‘rta Osiyo erlari arablar tomonidan zabt etilib arab xalifaligiga tobe bo‘lib qoladi.
V-VIII asrlar davomida olib borilgan uzluksiz harbiy yurishlarga qaramasdan erlik aholi yaratuvchilik faoliyatini davom ettirib, yuksak darajadagi madaniyat yaratadilar. Dehqonchilik vohalarida shaharlar soni hiyla ko‘payib, ularning maydoni kengaytirildi. Bu davr shaharlarning bir qismi antik davri shaharlarining davomi sifatida rivojlangan bo‘lsa, qolganlari ilk O‘rta asrlarda qaror topadi. SHaharlar madaniy-iqtisodiy markazga aylanib, hunarmandchilikning ko‘pgina sohalari va savdo sotiq hiyla rivojlanadi.
Irrigatsich tizimi takomillashib yangi erlar o‘zlashtiriladi.
Bir tomondan er egaligi munosabatlarining chuqurlashuvi, ikkinchi tomondan aholining ko‘payishi natijasida shahar tevaragida oddiy dehqon qishloqlaridan tortib, badavlat dehqon saroylari, qo‘rg‘onlari, qasr va ko‘shklari soni ko‘payadi.
Ularning xarobalari arxeologik jixatdan yaxshi o‘rganilgan bo‘lib, ularning tashqari va me’moriy-rejaviy xususiyatlariga ko‘ra quyidagi shakllari ajralib turadi. 1. Yirik shaharlar (Samarqand, Marv, Buxoro) ark, shaxriston va keng maydondagi shahar atrofi qisimlaridan iborat. 2. O‘rta va kichik hajmdagi shaharlar (Termiz, Poykent Panjikent, Varaxsha, Kofirqal’a va bosh.) Ular mudofaa devorlari va xandaklar bilan o‘ralgan ark va SHahristonlardan iborat bo‘lib, shahar atrofi mahallalari ham mavjud. 3. Aylana yoki kvadrat shakldagi ko‘shklar. Ular mudofaa devorlari bilan o‘ralib, burjlar bilan kuchaytirilgan. 4. To‘g‘ri to‘rtburchak yoki kvabrat shakldagi saroylar. Ular ba’zi hollarda ikki qavatdan iborat bo‘lgan ichki tomonida uy-joy va ho‘jalik imoratlari hamda devroiy suratlar bilan bezetilgan mehmonxonalar joylashgan. 5. Kichik ko‘chalar bilan ajratilgan axoli imoratlaridan tashkil topgan oddiy qishloqlar. 6. Mudofaa devorlariga ega bo‘lgan alohida uy qo‘rg‘onlar. 7. Diniy xarakteridagi imoratlar.
YUqorida keltirilgan birinchi qisman ikkinchi guruhdagi shaharlar feodal davlatlar yoki tarixiy-madaniy viloyatlarning ma’muriy, madaniy-iqtisodiy markazi bo‘lgan bo‘lsa, ikkinchi guruhdagi shaharlarning qolganlari esa, kichik dehqonchilik sohalarining markazi vazifasini o‘tagan. O‘rta asr yozma (fors, arab, xitoy) manbalarida O‘rta Osiyoning ko‘plab shaharlari to‘g‘risida ma’lumotlar keltiriladi. CHunki ular o‘sha davrdagi o‘rni harbiy yurishlar davomida buzilib ketgan yoki keyingi davrlardagi o‘zlashtirishlar natijasida tagida qolib ketgan. O‘rta Osiyoning yirik shaharlaridan Marv va Samarqandda ilk O‘rta asrlar davri o‘rni biroz yaxshi saqlangan.
Marv shahri hozirgi Erkqal’a va Gyaurqal’alar o‘rnida bo‘lib, antik davri shahrining davomi sifatida rivojlanadi. Bu davrga oid maydoni 30 ga dan iborat. Ilk O‘rta asrlar davrida Gyaurqal’a maydoni ancha kengaytirilib, uy-joy imoratlar soni ko‘payadi va kulollarning yirik mahallasi paydo bo‘ladi. Bu erdan 10 dan ortiq xumdonlar ochilgan.