Parhez bilan davolash

Parhez bilan davolash, diyetoterapiya — baʼzi kasalliklar (gastrit, enterit, kolit, yara kasalligi, jigar, buyrak xastaliklari va boshqalar)ni davolash va oldini olish maqsadida par-hezdan foydalanish. Parxez bilan davolash. dori-darmonlar va boshqa davo vositalari bilan birga qoʻllanadi. Parxez bilan davolash qadimdan maʼlum, ammo uning ilmiy asoslari faqat 19-asrning 2yarmida ishlab chiqiddi, bunda rus olimlari I. P. Pavlov va I. M. Sechenov yaratgan fiziologik qoidalarning ahamiyati katta boʻldi. P.bilan d.ning asosiy prinsiplari: ovqatlanish ratsioni, rejimi va masalliqni pishirish usulini belgilashda individual yondashish; kasallikning harakteri, bemorning axvoli va organizmning oʻziga xos xususiyatlari, ovqatning miqsor va sifat jihatdan mutanosib boʻlishi, bemorga kasalligi tufayli biror oziq modda yoki ovqat mahsulotini berib boʻlmaydigan yoki cheklab qoʻyiladigan xrllarda ratsionni oqsillar, yogʻlar, uglevodlar, mineral moddalar va vitaminlar birmuncha muvofiq keladigan qilib belgilashdan iborat. Shuning uchun P. bilan d. faqat vrach maslahatiga muvofiq hamda uning ku-zatuvi ostida olib boriladi. Kam ovqat yeyiladigan kunlar buyurish, oson singadigan ovqat hisobiga uning sifatini cheklash, ovqatlanish rejimini oʻzgartirish, masalliqlarga maxsus pazandalik ishlovi berish usullari P.bilan d.da keng qoʻllanadi. Bunda ovqat ratsioni shifobaxsh va toʻyimli boʻlishi, shuningdek, organizmning vitaminlar, mikroelementlar va biologik faol moddalarga boʻlgan ehtiyo-jini toʻla qondirishi lozim.
Toʻyimli ovqatlanish organizmning kasalliklarga qarshi kurashish, shikastlangan organ va sistemalar ishini yaxshilash, moddalar almashinuvini va organizmning umumiy holatini normallashtirish imkonini beradi. P.bilan d. statsionar, sanatoriy, kurort va ambulatoriya sharoitida qoʻllanadi.
Kam ovqat yeyiladigan kunlari biror xil oziq-ovqat mahsuloti, mas, olma, tvorog, sut kun boʻyi oz-ozdan berib boriladi. Bunday kunlarni vrach buyuradi va uning nazorati ostida davom ettiriladi. Semizlik, ateroskleroz, yurak-tomir kasalliklari, gipertoniya va boshqalarda tuz va suyuklikni kam isteʼmol qilish hisobiga ovqat miqdor jihatidan cheklanadi.
Yeyiladigan ovqat miqdorini keskin kamaytirish faqat statsionar sharoitida yoki maʼlum davolash muassalarida mutaxassis vrach nazoratida amalga oshirilishi kerak, chunki davolashning bu usuli har kimga ham tavsiya etilavermaydi. Oʻz bilgicha bu usulni qoʻllash man etiladi. Baʼzan butkul och qoʻyish salomatlikka jiddiy putur yetkazishi va ayrim organlar (jigar, miya va boshqalar)da tuzatib boʻlmaydigan oʻzgarishlarni kel-tirib chiqarishi mumkin. Har bir organizm ochlikka har xil chidaydi, bunday jiddiy sinovga har qanday organizm ham bardosh beravermaydi. Ozishni oʻylab oʻz bilgicha och yurish parhezga kirmaydi, aksincha moddalar almashinuvini buzib, kasallikka olib keladi.
Ovqat mahsulotlarini sifatiga koʻra cheklashda ularning mexanik va kimyoviy xususiyatlari hisobga olinadi. Mexanik cheklash deganda dagʻal, bad-hazm ovqat mahsulotlari yoki ularning ayrim qismlarini, mas, dagʻal kletchatkaga boy boʻlgan oʻsimlik mahsulotlari hamda goʻshtning qattiq qismlarini ovqatga ishlatmaslik tushuniladi. Koʻproq yirik tortilgan undan yopilgan non, turp, sholgʻom, rediska, karam, bodring, dukkaklilar, tirikroq qilib pishirilgan boʻtqalar cheklanadi. Mexanik cheklash pazandalik ishlovi berish usulida ham qoʻllana-di, yaʼni goʻsht qiymalanadi (kotletlar, bitochkilar, frikadelkalar); sabzavotlar ezilgan pyure, zapekanka shaklida beriladi. Yorma (perlovka, suli, guruch va boshqalar)dan tayyorlangan shoʻrvalar eziltirib pishiriladi.
Kimyoviy cheklashda hazm bezlari sekretsiyasini kuchaytiruvchi va meʼdaichakning motor (harakat) funk-siyasini qoʻzgʻatuvchi taomlar kam bula-di, ovqat ratsionida quyuq bulonlar (goʻshtli, baliqli, sabzavotli), qovurmalar (kotletlar, bifshtekslar, qovurilgan kartoshka), usti qizartirib pishirilgan taomlar, quyuq yogʻli oʻtkir sardaklar, ziravorlar, tuzlangan bodring, yangi yopilgan yumshoq non, quymoqlar chiqarib tashlanadi. Suvda va bugʻda pishirilgan ovqatlarda hazm bezlari sekretsiyasini kimyoviy yoʻl bilan qoʻzgʻatuvchi moddalar bir kadar cheklangan boʻladi. P.bilan d.da bemorning ahvoli, uning harakat qilish imkoniyati va kasallik harakteriga koʻra belgila-nadigan ovqatlanish rejimiga amal kilishga katta ahamiyat beriladi.
Bemorlar kuniga 4—5 mahal ovqatlanishi, ovqatlanish orasidagi vaqt 4 soatdan oshmasligi kerak. Ayrim hollarda davolash maqsadida boʻlibboʻlib ovqatlanish rejimi tavsiya etiladi, bunda ovqat oz-ozdan tez-tez qabul qilinadi. P.bilan d.da kasallik harakteriga moye keladigan alohida ovqatlar beriladi. Oʻsimlik mahsulotlari — yangi sabzavotlardan tayyorlangan salatlar, qovun-tarvuzlar ham parhez taomlar hisoblanadi, chunki ularda vitaminlar, fermentlar, fitonsidlar, mikroelementlar, organik kislotalar, juda foydali, semirtirib yubormaydigan qand moddalari (fruktozalar) koʻp boʻladi. P. bilan d.da yangi xom sabzavot va mevalarni koʻp berish bilan ularning ishqoriy taʼsiri taʼminla-nib, aterosklerozga olib keluvchi atsi-dotik (kislotalik) uzgarishlarga bar-ham beriladi. Hatto sogʻlom kishilar hayajonlanganida, kam harakat qilga-nida va boshqa noxush omillar taʼsirida organizmning sabzavot va mevalarga boʻlgan ehtiyoji ortadi. Shuning uchun sabzavot va mevalar bemor hamda sogʻlom kishilar hayoti uchun zarur mahsulotlardan hisoblanadi. Kishining tezgina sogʻayib ketishini taʼminlovchi moddalar koʻpgina ovqat mahsulotlarida mavjud. Ular, ayniqsa, sut mahsulotlari (kefir, prostokvasha, smetana, tvorog)da kup boʻladi. Parhez xusu-siyatiga ega goʻsht mahsulotlariga: yogʻsiz mol goʻshti, tovuq, quyon goʻshti va jigar kiradi. Deyarli barcha sabzavot va mevalar (turp, shovul, dukkaklilardan tashqari) parhez mahsulotlar hisobla-nadi. Zamonaviy parhez taomlarda odatdagi ovqat mahsulotlaridan keng miq-yosda foydalaniladi, lekin ular yangi va sifatli boʻlishi kerak.
1999-yilda Oʻzbekiston sogʻlikni saqlash vazirligi buyrugʻi bilan 2-ToshTI ichki kasalliklar propedevtikasi qoshida diyetologiya markazi tashkil etilib, unda uzbek milliy taomlarining parhez xususiyatlari urganilmoqda.(1)
Odam kasalliklarini davolash jarayonida diyetologiya (turli parhez oziq ovqat mahsulotlar va tayyor taomlar) usulidan foydalanish qadim zamonlardan beri qo'llanilib kelinadi. Ushbu yo‘nalish parhez ovqatlanish deb yuritiladi.
«Bizning ozuqaviy moddalarimiz da’vo vositasi, davo vositamiz esa ozuqaviy moddalardan iborat bo ‘lishi kerak»Gippokrat
Zamonaviy diyetologiya ayrim olingan a ’zo yoki tizim faoliyatlarinigina
emas, balki bemoming bir-butun tanasining biokimyoviy moslashuvi,
ya’ni hazm qilish a’zolari fermentativ tizimlarining iste’mol qilinayotgan
taomga monandligini, tananing turli ta ’sirlarga javob berish qobiliyatini,
ovqatlanish jarayon i, ozuqaviy m oddalarn ing hazm b o 'lish i va
o'zlashtirilishi haqidagi m a’lumotlarni, shuningdek oqsillar, yog'lar,
karbonsuvlar, vitaminlar, m a’dan m oddalari almashinuvi to ‘g‘risidagi
yangi ustuvor yo'nalishlarni, bem orning urf-odati va o ‘ziga xos
ovqatlanish tarzini, ayrim ovqatli mahsulotlar hamda tayyor taomlarning
xususiyatlarini nazarda tutib faoliyat yurgizadi.
0 ‘zbekiston Respublikasida barcha davolash va sog'lomlashtirish-
davolash muassasalarida diyetoterapiya keng koiam da qo'llaniladi.
Dietogiya sohasini inson organizmining barcha organlar sistemasida qo’llash mumkin.Jumladan, ovqat hazm qilish sistemasi, qon aylanish sistemasi, nerv sistemasi va hakozolar. Xususan, parxez bilan davolashdan oldin, inson organizmining muhim xususiyatlaridan boxabar bo’lmog’imiz lozim.
Hazm sistemasi og‘iz bo‘shlig‘i, halqum, qizilo'ngach, m e’da, o ‘n ikki barmoq enlik ichak, ingichka va yo'g'on ichak, m e’daosti bezi va jigardan tashkil topgan. Ovqatning hazm bo'lishida jigar va m e’daosti bezi katta rol o'ynaydi (1-rasm). Bular ovqat tarkibidagi oqsillar, yog'lar va uglevodlaming parchalanishiga sabab bo‘ladigan o ‘t yoki safro hamda har xil shiralarni ishlab chiqaradi. M e’da shirasining tarkibi bilan sifati birinchi galda ovqatning tabiatiga bogiiq boiadi. Oziq-ovqat mahsulotlari qancha va qanday shira chiqara olishiga qarab quyidagi gruppalarga bo iin ad i: 1) ko‘p shira chiqaradigan mahsulotlar; 2) shira chiqarishni susaytirib qo'yadigan mahsulotlar; 3) shirani neytrallaydigan mahsulotlar. Juda ko‘p shira chiqaradigan mahsulotlar jumlasiga tuzlangan masalliqlar, osh tuzi, qiymalangan selyodka, ikra, achchiq va nordon ovqatlar, go‘sht, baliq, suyak, sabzavot, qo‘ziqorin, karam, tog‘olcha solib qaynatilgan sho‘rvalar, qovurma go‘sht, kartoshka, qora non, kvas, tuzlangan karam, musallas, qaym ogi olingan sut, “Yessentuki” tipidagi mineral suvlar, gazli ichimliklar (pivo, sitro), dorivorlar, dudlangan ovqatlar kiradi. Qaynatma go'sht va baliq sho'rva, ko‘pchilik mevalar, olma, uzum, tarvuz, apelsin, shaftoli, nok, qora olxo‘ri, qulupnay o‘rtacha miqdorda shira ajratadigan masalliqlar hisoblanadi. Sut, shirguruch va turli yormalardan tayyorlangan bo‘tqalar, tuxum, quritilgan oq non, shirin mevalar va sabzavot suvlari, ichimlik suv, choy, yog'li sut, qaymoq, osh tuzining kuchsiz eritmalari kam shira ajratadigan mahsulotlar jumlasiga kiradi. Sariyog1, hayvon yogiari, gilos, krijovnik, malina, o‘rik m e’da shirasi ajralishini susaytirib qo'yadigan mahsulotlar qatoriga kiradi. M e’da shirasini neytrallovchi mahsulotlar ham ancha ko‘p. Tuxum oqi, sariyog', qandning kuchli eritmalari va alkogol shular jumlasidandir. Qandning kuchli eritmalari va alkogol m e’da devoriga kuchli ta ’sir ko'rsatadi va ishqoriy reaksiyada bo'ladigan shilimshiq ajralib chiqishiga olib keladi. M e’da bezlari juda ko‘p sekret ishlab chiqarib turadigan vaqtlarda (gi persekretsiyasida) qandning og‘riq qoldira olish va neytrallovchi ta ’siri asosan shunga bog'liq. Qandning kuchsiz va izotonik eritmalari m e’da shirasi ajralishiga aytarli ta’sir ko'rsatmaydi. M e’da shirasini neytrallovchi mahsulotlar jumlasiga ishqoriy reaksiyada boiadigan mineral suvlar gruppasini kiritish mumkin. Parhez taom lar tayyorlash va ayniqsa m e’da ham dardga chalinib qoladigan ayrim kasalliklarda parhez taomlarni tuzish va bemorga rejim belgilash uchun oziq-ovqat mahsulotlarining m e’da bezlari ishiga ta ’sir qilishi to‘g‘risidagi mana shu ma’lumotlarni bilish kerak ( 1-jadval).
Ayrim oziq-ovqat m ahsulotlarining m e’dada turish yoki hazm boiish muddati