Pеdаgоgik kоnflikt evоlyutsiyasi muаmmоsi. Rеjа: Kirish. I. Bob

Pеdаgоgik kоnflikt evоlyutsiyasi muаmmоsi.
Rеjа:
Kirish.
I.Bob.Pеdаgоgik kоnflikt evоlyutsiyasi muommosini bоshqаrish tushunchаsi.
1.1. Pedagogik kоnfliktlаrni bоshqqаrish sоhаsi.
1.2.Pеdаgоgik mulоqоtning kоnfliktоlоgеnligi prоfiklаtikаsi.
II.Bob.«Pedagogik konfliktologiya evоlyutsiyasi»ning ilm sifatida shakllanishi.
2.1.Pedagogik konflikt evоlyutsiyasi ilm va fan sifatida rivojlanishida duch kelingan musmmolar.
2.2.Pedagogik konfliktni hal qilish metodikasi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar


Kirish
Bizning zamonamizda maktab ta'limining o'rni juda katta va uning sifati ham ahamiyatsiz emas. Ta’lim sifati, o‘z navbatida, ijodga bog‘liq qulay sharoitlar talabalar. Bular qatoriga o‘quv materiallarining mavjudligi, yaxshi jihozlangan o‘quv xonalari kiradi va eng muhimi, menimcha, o‘qituvchi bilan yaxshi munosabatda bo‘lishdir.
Har bir o'qituvchining hayotida ziddiyat deb atash mumkin bo'lgan juda ko'p turli xil vaziyatlar mavjud. Bu har doim ham aniq mojaro bo'lmasligi mumkin. Bu o'qituvchi o'zini to'g'ri tutishi, o'quvchining u yoki bu xatti-harakatlariga munosabat bildirishi kerak bo'lgan qandaydir vaziyat bo'lishi mumkin. Muntazam darsda sinfda hukm suradigan muhit o'quvchilarning ruhiyatiga ijobiy ta'sir ko'rsatishi, ularni ushbu materialni o'rganishga jalb qilishi kerak. Va darsni o'tkazishda etakchi rol o'qituvchiga tegishli bo'lganligi sababli, bu "iliq" muhitni yaratish unga bog'liq.
Afsuski, hamma o'qituvchilar ham o'quvchilar bilan ishonchli va iliq munosabatlar o'rnatishda muvaffaqiyat qozona olmaydi, bu esa o'quvchilar faoliyatiga salbiy ta'sir qiladi. Aynan shuning uchun ham yuzaga keladigan ziddiyatlarning oldini olish uchun ushbu mavzu bo'yicha materialni, ya'ni pedagogik konflikt sohasida o'rganishga qaror qilindi.
Ushbu tadqiqotning predmeti yaxlit pedagogik jarayonda yuzaga keladigan nizolarni hal qilish usullari, ob'ekti esa pedagogik konfliktlar yuzaga keladigan pedagogik jarayondir. Ushbu ishning maqsadi pedagogik konfliktning tuzilishini o'rganish va ularni oldini olish va hal qilish yo'llarini topishdir. Pedagogik ziddiyatlarni bashorat qilishni ko'rib chiqing. Vazifalar: 1) Pedagogik konfliktlarning sabablarini o'rganish; 2) Pedagogik konfliktning tuzilishi va rivojlanish bosqichlarini ochib berish; 3) Pedagogik konfliktlarning xususiyatlarini ajratib ko'rsatish; 4) Eng ko'p toping samarali usullar pedagogik nizolarni hal qilish.
Ushbu kurs ishida qo‘llaniladigan tadqiqot usullari pedagogik tajribani, ilmiy adabiyotlarni o‘rganish va tahlil qilish hamda abstraksiya, deduksiya va induksiya, kuzatish usullari hisoblanadi.

Pеdаgоgikа kоnfliktlаr ziddiyatlаrni, to’qnаshuv, qаrаmа-qаrshilik mоjоrоlаrni pеdаgоglаr vа o’quvchilаr o’rtаsidа yuzаgа kеlmаsligi uchun o’qituvchi ziddiyatlаrini оlidini оlа bilishi lоzimdir. Zаmоnаviy tаrzdа biz kоnfliktlаrni bоshqаrishimiz ziddiyatlаrni munоsаbаtlаrini to’g’ri еchimini tоpishimiz kеrаk. Zеrо yurtbоshimiz Islоm Kаrimоv аytgаnidеk: “Ilm” mа`rifаt biz uchun bugun hаm o’z аhаmiyatini yo’qоtgаni yo’q, yo’qоlmаydi hаm. Аql zаkоvаtli yuksаk mа`nаviyatli kishilаrni tаrbiyalаy оlsаkkinа, оldimizgа qo’ygаn mаqsаdlаrimizgа erishiа оlаmiz. Mustаqil O’zbеkistоnning kеlаjаgi bo’lgаn sоg’lоm аvlоdni tаrbiyalаsh nоzik, nihоyatdа kаttа diqqаt e`tibоrni tаlаb qilаdigаn,ichki ziddiyatli jаrаyondir. Shundаy ekаn o’qituvchi, o’quvchi vа tаlаbаning shаkllаnish jаrаyonini zo’r hаvаs vа sinchkоvlik bilаn kuzаtish lоzim. U pеdаgоgik jаrаyonni bаrqаrоr ekаn, pеdаgоgik bilim vа mаhоrаt egаsi bo’lishi kеrаk.

Jаmiyatimiz kеng qаmrоvchi bo’lib u еrdа turli xil xаrаktеrdаgi shаxslаrni uchrаtishimiz mumkin. Shаxslаrаrо kоnfliktlаr аlbаttа fаоliyat turlаridа nаmаyon bo’lаdi. Mаsаlаn guruh misоlidа ko’rаmiz. Tаsаvvur qiling bir guruhdа iqtidоrli tаlаntli shаxslаrimiz bоr. Ulаr hаr bir mаzmuni yaxshi o’zlаshtirib mustаqil fikrlаrini bildirа оlаdilаr, fikr dоirаlаri kеng bo’lgаnligi sаbаbli u shаxslаr o’rtаsidа to’qnаshuv, mаjоrо kеlishmоvchilik, kоnfliktlаr yuzаgа kеlаdi. Hаr bir guruh а`zоsi o’z fikrini to’hriligini isbоtlаy оlаdilаr bundаy hоlаtlаrdа kоnfliktni bоshqаrish o’qituvchi tоmоnidаn bаrtаrаf etilаdi. Hаr bir sоhаdа shаxslаr o’rtаsidа kоnfliktlаrni ko’rishimiz mumkin. Shаxslаr o’z ustidаn ishlаsа, fikrini isbоtlаy оlаdimi, ulаr kоnfliktlаrni еchimini hаm tоpаdilаr.
Mulоqоt pеdаgоgik kоnfliktlаrning еchish vа bоshqаrish usullаri. Mulоqоtdаgi ziddiyat shаkllаri turlichаdir. Mаsаlаn yuzmа-yuz yoki tеxnik vоsitаlаr (tеlеfоn tеlеgrаf vа shungа o’xshаsh vоsitаlаr) bilаn аmаlgа оshiriliаdi. Оilаdа kоnflikt mulоqоt аyrim а`zоlаri o’rtаsidа bo’lishi mumkin.
O’zаrо munоsаbаtlаrgа kirishilgаndа kоnfliktni yuzаgа kеlishimоsligini аsоsiy sаbаblаri, o’zаrо til tоpishish, bir-birini tushunishdir. Bu jаrаyonning murаkkаbligi, kеrаk bo’lsа, o’zаrо til tоpishishi bir-birini tushunа оlish lоzim.
Hаr qаndаy fаоliyatdаn zеrikish, gаrchаn mumkin, fаqаt оdаm mulоqоtdаn аyniqsа, uning nоrаsmiy,sаmimiy, bеvоsitа shаklidаn chаrchаmаydi, yaxshi suhbаtdоshlаr dоimо mа`nаviy jihаtdаn rаg’bаtlаntirilаdilаr. Аslidа hаr bir insоnning ijtimоiy tаjribаsi, uning insоniy, qiyofаsi, fаzilаtlаri, hаttоki nuqsоnlаri hаm mulоqоt jаrаyonlаrining mаhsulidir. Hаr qаndаy mulоqоtlаrning elеmintаr funksiyasi suhbаtdоshilаrning o’zаrо bir-birini tushunishlаrini tа`minlаshdir. Pеdаgоgik kоnfliktlаrni оldini оlishdа gаplаshаyotgаn оdаmlаr biri gаpirаdi, ikkinchisi tеnglаydi, eshitаdi. Mulоqоtning sаmаrаdоrligi аnа shu ikki qirrаning qаnchаlik o’zаrо mоsligi, bir-birini to’ldirishgа bоg’liq ekаn nоto’g’ri tаsаvvurlаrdаn bir shuki, оdаmni muоmоlа yoki mulоqаtgа o’rgаtgаndа, uni fаqаt gаpirishgа, mаntiqаn аsоslаngаn so’zlаrdаn fоydаlаnib tа`sirchаn gаpirishchа o’rgаtishаdi. Uning ikkinchi tоmоni-tinglаsh qоbiliyatigа diyarli e`tibоr bеrilmаydi. Mаshhur аmеrikаlik nоtiq, psixоlоg Dеyl Kаrnеchi “yaxshi suhbаtdаn –yaxshi gаpirishni bilаdigаn emаs, bаlki yaxshi gаpirishni bilаdigаn esаs, bаlki yaxshi tinglаshni bilаdigаn suhbаtdоshdir” dеgаndа аynаn shu qоbiliyatlаrning insоnlаrdа rivоjlаngаn bo’lishini nаzаrdа tutgаn edi. Pеdаgоgik mulоqоt-O’qituvchi vа o’quvchi o’rtаsidаgi o’zаrо munоsаbаtigа аytilаdi. Pеdаgоglik jаrаyondаgi аlоqаlаr tizimidа o’qituvchi bilаn o’quvchi o’rtаsidаgi muоmоlа –munоsаbаtlаr kаttа o’rin egаllаydi.
O’qituvchi hаyotgа endiginа kirib kеlаyotgаn, bаrkаmоl shаxs sifаtidа shаkllаnаyotgаn insоnlаr-yosh bоlаlаr bilаn mulоqоtdа bo’lаdi. O’qituvchining birоr tаsоdifiy xаtti-hаrаkаti nаtijаsidа o’quvchilаrdа u hаqdа sоdir bo’lgаn fikr hаm tа`lim-tаrbiya jаrаyonigа sаlbiy tа`sir etishi, o’qituvchining ishini murаkkаblаshtirishi mumkin. Оdаtdа, bundаy ziddiyatlаr uzоq dаvоm etаdi vа o’qituvchi fоydаsigа hаl etilаdi. O’qituvchi оbro’sini sаqlаymаn dеb, kаttаlаr bа`zаn o’quvchining qаdr-qimmаtini еrgа urаdilаr, o’quvchidаn kеchirim surаshni tаlаb etаdilаr, vаhоlаnki bu nizоgа o’qituvchining nоto’g’ri hаtti-hаrаkаti sаbаb bo’lgаn. O’qituvchining ishi аxlоqiy tаrbiya tаlаblаrigа to’g’ri kеlmаydi. Bоlаlаr bilаn muоmоlа vа munоsаbаtlаrdа ulаrning hаr birigа аlоhidа yondаshishish lоzim. Аgаr o’qituvchi vа o’quvchi bir-birini tinglаsа, o’z-o’zigа hаm tаrbiyalаydi. Dеmаk, tinglаsh jаrаyoni ko’pchilik tаsаvvur qilgаni kаbi unchаlik pаssiv jаrаyon esа. Tinglаsh qоbiliyati gаpiruvchini ilhоmlаntirаdi, uni ruhlаntirаdi, yangi fikrlаr g’оyalаrning shаkllаnishigа imkоniyat yarаtаdi. Shuning uchun mа`ruzаchi prоfеssоrning hаr bir chiqishi vа mа`ruzаsi аgаr tаlаbаlаr tоmоnidаn diqqаt bilаn tinglаsа, bu pеdаgоgik mulоqоtdаn ikkаlа tоmоn hаm tеng yutаdi. O`zbekiston Respublikasi o`zining milliy mustaqilligini olgach ta`lim-tarbiya tizimiga e`tiborni kuchayganligi ma`lum. Ta`lim-tarbiya tizimining deyarli barcha sohalari yangilanib, taraqqiy topib hozirgi davr talabiga moslashib kelmoqda.
Oliy o`quv o`rinlarining, jumladan, pedagogik institutlarning o`quv fanlari qayta ko`rib chiqilib ancha yangi fanlar o`quv rejasidan joy olishga muvofiq bo`lishdi. Shu fanlarning ichida «Pedagogik konfliktologiya» fani ham mavjud.
Zamonaviy sharoitlarda uning o`qitilishi o`qituvchining pedagogik madaniyatini rivojlantirishga mo`ljallangan.
O`qituvchi-tarbiyachi yoshlarning etakchisi sifatida maktablarda tom ma`noda o`zining ijodiy vazifalarini to`liq bajarishni ta`minlashi va pedagogik yo`naltirilganligini shakllantirishi kerak.
Pedagogik konflikt bu o`qituvchi bilan o`quvchi o`rtasidagi ziddiyatdir.
O`qituvchi bilan o`quvchi o`rtasidagi kelishmovchilik, tortishuv, mojara bular pedagogik konfliktdir. Pedagog har tomonlama tarbiyalangan, aqliy, aхloqiy, ma`naviy bo`lib, bilim doirasi keng, nutqi ravon, pedagogik bilim mahorat egasi bo`lishi lozim. O`qituvchining pedagogik bilim mahorati asosan sinf, auditoriya mashg`ulotlarida yaqqol ko`rinadi. O`qituvchi bilan o`quvchi, talabalar o`rtasida o`zaro jonli til, fikr olishuv, samimiy munosabat, hurmat izzat, asosiy maqsadga erishishga hamkorlik lozim. Pedagog o`z guruhida nechta bola bo`lsa, ularning har birining xarakterini, oilaviy muhitini, psixikasini, xulqi-atvorini, bilim saviyasini yutug`i va kamchiliklarini o`rganib, keyin shunga qarab har bir bolaga qanday yondashishi lozimligini bilishi kerak. Guruxlarda har-xil toifali bolalar uchraydi. Ularning har biri o`z xarakteriga ega bo`ladi. Pedagog har bir bolani o`rganib chiqishi, ular bilan yakka (individual) holda yondashib tanishib chiqishi kerak. Ayrim bolalar qobiliyatli, har tomonlama etuk faol bo`lishiga, ayrimlarining qobiliyati sust, layoqatsiz, ayrimlari serjahil bo`ladilar. Guruh rahbarining asosiy vazifasi o`ziga biriktirilgan guruhdagi bolalarga tarbiyaviy ta`sirini tashkil etishi lozim. Sinf rahbari o`quvchilarga kompleks yondashishi lozim. Sinf rahbari ota-onalar bilan hamkorlikda bo`lib, bolalarning bilim darajasi qay darajada ekanini, ularning axloq-odobi, yutuqlari va kamchiliklari ularning tarbiyasi bilan shug`ullanadi. O`qituvchi tomonidan shularga e`tibor berilsa, pedagog bilan o`quvchi o`rtasida konflikt paydo bo`lishni bartaraf etadi. O`quvchi-bilan o`qituvchi o`rtasida kontakt ya`ni masofa bo`lishi lozim. O`quvchi o`qituvchisiga nisbatan hurmat, ehtiromli bo`lishi, kerak. Konfliktologiya, pedagogika, psixoliya, ma`naviyat va sotsiologiya fanlari bilan chambarchas bog`liqdir, va shu fanlar bilan hamkorlikda ish olib boradi. O`quvchilarni har tomonlama tarbiyalaydi. Konfliktologiya shu fanlar bilan birgalikda o`qituvchi bilan o`quvchi o`rtasida munosabatlarni, muomala odobi, bir-birini tushunish, o`qituvchi bilan o`quvchi o`rtasidagi hurmat, izzat, konfliktlarni bartaraf etish ko`nikmalarini o`rgatadi. Pedagogik konfliktologiya fan sifatida avvalom bor o`qituvchining kasbiy-ahloqiy fazilatlaridan biri talabchan va adolatli bo`lishdir. O`qituvchi avvalo o`ziga nisbatan talabchan bo`lmog`i kerak, shundagina uning bolaga nisbatan qo`yayotgan talablari o`rinli, samarali bo`ladi. Pedagogning talabchanligi adolatlilik bilan uzviy bog`liq bo`lmog`i lozim. Shu bilan birgalikda o`qituvchi adolatli bo`lishi, o`qituvchining axloqiy fazilati hisoblansa, ikkinchi tomondan o`quvchilarga tarbiyaviy ta`sirini baholashning mezoni hisoblanadi. O`quvchining bilim saviyasini hamda xulqini baholashda ham o`qituvchidan adolatli bo`lish talab etiladi. O`qituvchi ma`suliyatli bo`lishi, va uning zimmasiga bola shaxsini barkamol inson sifatida tarbiyalash ma`suliyati yuklanadi. Pedagog mana shu yuqoridagilarga rioya qilib ish olib borgandagina o`qituvchi bilan o`quvchilar orasida konflikt paydo bo`lmaydi.
Jamiyatimizning barcha sohalari kabi ta`lim tizimidagi talablarni yildan-yilga kuchayib, ularga degan javobgarchilik ortib bormoqda. Ta`lim-tarbiya paytida shuningdek, oila turmushida har qanaqa kelishmovchiliklar, qarama-qarshiliklar, tushunmasliklar yuz beradi, ularni echish har qanday konfliktli situatsiyalarning oldini olish muammolari bilan pedagogik konfliktologiya ilmi shug`ullanadi. Pedagogik jarayonlarda paydo bo`lgan konfliktlarni echa bilishimiz, shunday konfliktli vaziyatlarning oldini ola bilishimiz zarur. Bu esa, ayniqsa, pedagoglar uchun zarur hisoblanadi. Pedagogik jarayonlarda har xil vaziyatlar uchrashishi mumkin. Ular o`qituvchi va o`quvchi, o`quvchilar bilan o`quvchilar o`rtasidagi konfliktlar bo`lib hisoblanadi.
Maktablardagi har qanday pedagogik konfliktlar tinch yo`l bilan pedagogning boshchiligida yechilishi va u konfliktlarni bo`ldirmaslikning oldi olinishi zarur bo`ladi.
Maktablarda o`quvchilar o`rtasida yuz beradigan konfliktlar mazmuni bo`yicha har xil bo`lishi tabiy. Maktablarda o`quvchilar o`quvchilar bilan bo`lgan munosabatlarda muloqat tartibini buzib muloqatlar yasashi mumkin. Natijada esa kelishmovchilik, bir-birini tushinmaslik vaziyatlaridan konfliktlar kelib chiqadi. Maktablarda o`quvchilar doim pedagoglar nazoratida bo`ladi va paydo bo`lgan konfliktlar pedagoglar boshchiligida o`z echimini topadi. Ba`zan konfliktlar o`qituvchilar o`rtasida ham bo`ladi, bu esa bir-birini tushunmaslik, biri-ikkinchisining psixik holatini hisobga olmasdan muloqat qilishidan kelib chiqishi bo`lib topiladi.
Konfliktlar o`zlarining o`zgachaliklariga ega bo`lib oila a`zolari o`rtasida ham uchraydi. Oila a`zolari o`rtasidagi konfliktlarning kelib chiqishining har xil sabablari bo`lishi mumkin. Birinchi sababi er-xotinlar oila qurishga tayyor bo`lmasligi mumkin, ular bir-birlarining shaxsiy o`zgachaliklarini hisobga olmagan bo`lishi mumkin. Oiladagi paydo bo`lgan konfliktlarning bola ta`lim-tarbiyasiga salbiy ta`siri bor. Shuning uchun ota-onalar o`z farzandlari o`rtasida konfliktlarni bo`ldirmaslikka harakat qilishlari zarur. Yigit-qizlar turmush qurmasdan oldin bir-birining shaxsiy psixik o`zgachaliklarini bilib, o`zlashtirib bo`lib turmush qurishi ma`qul. Ota-bobalarimiz «Uylanish oson, uy bo`lish qiyin» ( deb bekorga aytmagan.
Ba`zi hollarda ota-onalar bilan bolalar o`rtasida ham konfliktlar bo`lib qolishi m6mkin, bunday vaziyatlarda ota-onalar konfliktlarni tinch yo`l bilan echishga harakat qilishlari lozim.
Yuqoridagi aytilgan va boshqada uchraydigan konfliktlarni tadqiqot qiladigan ilm pedagogik konfliktologiya ilmi hisoblanadi.
Ilm ancha yosh bo`lsa ham tez rivojlanmoqda. Sababi, pedagogik jarayonda uchraydigan konfliktning t6rlari anchagina. Konfliktlarning turlariga, mazmuniga qarab ayirib uni echish metodlari, usullari, amallari ham har xil bo`ladi.
Salbiy va ijobiy usullar o'rtasidagi farq shartli bo'lib, ular ko'pincha bir-birini to'ldiradi.

Konfliktli vaziyatni hal qilish usullarini tanlash konfliktdagi xatti-harakatlar strategiyasini belgilaydi. O'qituvchi mojarodan qochish, uni yumshatish, murosaga kelish, boshqa birovning pozitsiyasini majburlash yoki rad etish taktikasini tanlashi mumkin. Konfliktlarni boshqarishda ratsional-intuitiv yondashuvni qo'llashning asosiy usuli har qanday konfliktli vaziyatni muammo yoki echilishi kerak bo'lgan potentsial muammo sifatida ko'rishdir.

Keyinchalik mumkin bo'lgan strategik nizolarni nazorat qilish choralari arsenalidan foydalangan holda muammoni hal qilishning tegishli usuli tanlanadi.
Pedagogik vaziyatni hal etishning asosiy bo'g'ini uning psixologik tahlili hisoblanadi. Bunday holda, o'qituvchi vaziyatning sabablarini ochib berishi, uni uzoq muddatli mojaroga aylanishining oldini olishi mumkin, ya'ni. ma'lum darajada vaziyatni uning kognitiv va tarbiyaviy funktsiyalaridan foydalangan holda nazorat qilishni o'rganing.
Biroq, bunday deb o'ylamaslik kerak psixologik tahlil munosabatlardagi barcha muammolarni hal qiling. Uni amalga oshirish faqat o'qituvchilarning xatolarini kamaytiradi, yuzaga kelgan vaziyatda talabaga ta'sir qilish choralarini darhol qo'llaydi. Bunday tahlil faqat mustaqil echimlarni ishlab chiqish uchun asosdir.
Vaziyatni psixologik tahlil qilishning asosiy maqsadi - yuzaga kelgan vaziyatni psixologik jihatdan asosli qaror qabul qilish uchun etarli ma'lumot bazasini yaratishdir. O'qituvchining shoshqaloq munosabati, qoida tariqasida, talabaning impulsiv javobini keltirib chiqaradi, "og'zaki zarbalar" almashinuviga olib keladi va vaziyat ziddiyatga aylanadi.
Bunday tahlilning yana bir ahamiyatli maqsadi talabaning xatti-harakatidan g'azablanishdan uning shaxsiyatiga va uning faoliyati, harakatlari va munosabatlaridagi namoyon bo'lishiga qaratishdir.
Tahlil o'qituvchiga o'quvchilarning xatti-harakatlarini baholashda sub'ektivlikdan qochishga yordam beradi. Harakatni tahlil qilish, xatti-harakatni baholashda ko'pincha talaba o'qituvchiga nisbatan kamroq hamdard bo'ladi va shuning uchun o'qituvchilar bu talabalar tomonidan hatto kichik intizom buzilishini ham hayratlanarli darajada yaxshi eslashadi. O'qituvchining bunday pozitsiyasi, u o'quvchining shaxsiy fazilatlarini ob'ektiv o'rganishni o'zi ilgari sezgan noto'g'ri xatti-harakatlar ro'yxati bilan almashtirishiga olib keladi: yaxshi o'quvchi yaxshi ishlarni eslaydi va yomonlariga unchalik ahamiyat bermaydi. "qiyin" talaba aybdor bo'lib qoladi.
Psixologik tahlil "yomon" o'quvchining xatti-harakatlarida ijobiy va namunali o'quvchining xatti-harakatlarida "iflos" ni ko'rish va shu orqali vaziyatni to'g'ri hal qilish imkonini beradi.
Yaxshi o'tkazilgan psixologik tahlil o'qituvchiga nafaqat hal qilish variantlarini, balki nizoni oldini olish yoki bartaraf etishning mumkin bo'lgan usullarini ham topishga yordam beradi.qarshilikning keskin kuchayishidan keyin sodir bo'ladi va nizolashayotgan tomonlar o'rtasida to'qnashuvni keltirib chiqaradi.
O'ziga xosligi va xilma-xilligiga qaramay, nizolar odatda oqimning umumiy bosqichlariga ega:
1. ziddiyatli manfaatlar, qadriyatlar, me'yorlarning potentsial shakllanishi;
2. potentsial mojaroning haqiqiyga o'tishi yoki to'qnashuv ishtirokchilari o'zlarining to'g'ri yoki noto'g'ri tushunilgan manfaatlarini anglash bosqichi;
3. ziddiyatli harakatlar;
4. ziddiyatni olib tashlash yoki hal qilish.
Mojaroning dinamikasi o'zgaruvchan bo'lib, kuchayishi yoki susayishi mumkin. Konfliktning kuchayishi - qarama-qarshilikning kuchayish jarayoni va uning ishtirokchilarining kurashi. Konfliktning susayishi - bu kurashning susayishi va konflikt ishtirokchilari o'rtasidagi munosabatlarning bosqichma-bosqich uyg'unlashuvi.
Konfliktning kuchayishi uchun konfliktli vaziyat (sabab) tomonlardan biri ikkinchi tomonning manfaatlarini buzadigan harakatni boshlaganda voqea (oqibat) ga aylanishi kerak. Voqea, o'z navbatida, konfliktning keskin keskinlashuvi va chuqurlashishi (oqibati) uchun sabab (sabab) hisoblanadi.o'zgaruvchan, ularning ishtirokchilari tomonidan tan olinmagan holatlar tufayli yuzaga kelganda. Haqiqiy muqobillar amalga oshirilsa, bunday munosabatlar tugatilishi mumkin;
- "ko'chirilgan" - konfliktning idrok etilgan sabablari faqat uning asosidagi ob'ektiv sabablar bilan bilvosita bog'liq bo'lganda. Bunday ziddiyat haqiqiy ziddiyat munosabatlarining ifodasi bo'lishi mumkin, ammo qandaydir tarzda. ramziy shakl;
- "noto'g'ri berilgan" - nizo munosabatlari haqiqiy ziddiyat yuzaga kelgan tomonlarga emas, balki tegishli bo'lganda. Bu dushman guruhida to'qnashuvni qo'zg'atish, shu bilan uning haqiqiy ishtirokchilari o'rtasidagi ziddiyatni "to'sib qo'yish" maqsadida yoki qasddan, mavjud to'qnashuv haqida haqiqatan ham haqiqiy ma'lumot yo'qligi sababli amalga oshiriladi;
- "yashirin" - ob'ektiv sabablarga ko'ra ziddiyatli munosabatlar yuzaga kelganda, lekin yangilanmagan;
- "yolg'on" - ob'ektiv asoslarga ega bo'lmagan va noto'g'ri g'oyalar yoki tushunmovchiliklar natijasida yuzaga keladigan ziddiyat.Konflikt ishtirokchilarining, shu jumladan uni hal qiluvchilarning xatti-harakatlariga qarab, nizolarni hal qilishning quyidagi usullari ajratiladi:
1. qochish - odam konfliktning paydo bo'lishini oldindan ko'rib, nizoga olib kelmaydigan xatti-harakatlar uslubini tanlaydi. Shu bilan birga, inson o'z xatti-harakatlarini sinchkovlik bilan ko'rib chiqadi va tashkilot profilaktika maqsadiga ega bo'lgan siyosatni amalga oshiradi, ya'ni kadrlar bo'limi yuzaga keladigan nizolar sabablarini, shuningdek, yuzaga keladigan keskinliklarni kuzatib boradi va ularni bartaraf etish choralarini ko'radi;
2. nizolarni yumshatish - turli argumentlar, jumladan, boshqa tomonni hamkorlik zarurligiga ishontirish uchun ishlatiladi. Xususan, dastur muhokamasi chog‘ida ko‘plab fikr-mulohazalar bildirilganda, ularni ayrim usullar, jumladan, masalan, hokimiyatga murojaat qilish, shartli rozilik berish, fikr-mulohazalarni o‘zgartirish, ularni ogohlantirish va hokazolar yordamida zararsizlantirish mumkin. Bu uslubning kamchiligi shundaki, odatda konflikt jim bo'ladi, lekin hal etilmaydi;majburlash - raqib boshqa nuqtai nazarga ega bo'lishga majbur. Bunday xatti-harakatlar rahbarga bo'ysunuvchi bilan kelishmovchiliklar bo'lganda eng xosdir. Majburlash deyarli har doim bo'ysunuvchining g'azabini, antipatiyani keltirib chiqaradi. Bunday qarorlar odatda bo'ysunuvchilarning tashabbusiga to'sqinlik qiladi, bu tashkilot uchun mantiqiy emas;
4. rag'batlantirish - taklif etilayotgan qarorga roziligi evaziga shaxsga ustunlik berish.
Bunday xatti-harakatni murosa sifatida ko'rish mumkin bo'lsa-da, ziddiyat saqlanib qolishi uchun yaxshi imkoniyat mavjud;
5. murosaga kelish - bir tomon boshqasining nuqtai nazarini qabul qiladi, lekin qisman.
Murosaga kelish qobiliyati, agar xohlasa, har bir inson o'zida o'stirishi mumkin bo'lgan eng muhim xususiyatdir. Biroq, konflikt rivojlanishining dastlabki bosqichlarida murosaga kelish maqsadga muvofiq emas, chunki u eng samarali yechim izlashni to'xtatadi. Aytaylik, mebel fabrikasining strategiyasi takomillashtirilmoqda. Muqobil variantlarni tanlash bo'yicha nizo marketing bo'limi, kadrlar bo'limi va o'rtasida ishlab chiqarish bo'limi. Agar bo'limlarning pozitsiyalarini muvofiqlashtirish topshirilgan ma'muriy direktor takliflardan birini juda erta asosiy taklif sifatida qabul qilsa, u boshqa variantlarni ko'rib chiqmaydi va ko'rib chiqmaydi va, ehtimol, Eng yaxshi qaror qabul qilinmaydi. Munozarani to'xtatib, ushbu bosqichda yechimni aniqlab, u boshqa alternativalarni qidirish va tahlil qilishni to'xtatadi.
Menejerning vazifasi - takliflar takrorlana boshlagan paytni payqash va shundan keyingina murosaga kelishni to'xtatish;
6. nizolarning oldini olish -asosan tashkiliy-tushuntirish xarakteriga ega bo`lgan tadbirlar majmui. Biz mehnat sharoitlarini yaxshilash, ish haqini yanada adolatli taqsimlash, ichki hayot qoidalariga, mehnat odob-axloq qoidalariga qat'iy rioya qilishni ta'minlash va boshqalar haqida gapirishimiz mumkin.
Nizolarni hal qilish ko'p jihatdan menejerning kasbiy malakasi darajasiga, uning xodimlar bilan o'zaro munosabatda bo'lish qobiliyatiga bog'liq bo'lib, bu uning umumiy madaniyati bilan belgilanadi.Oxirgi paytlarda o‘qituvchilar tomonidan fanni o‘zlashtirishda ortiqcha talablar qo‘yilishi, baholar o‘qituvchiga bo‘ysunmaydigan, darsda intizomni buzganlarni jazolash vositasi sifatida qo‘llanilishi natijasida bunday nizolar ko‘payib bormoqda. Shunday qilib, o'quv faoliyatining haqiqiy motivi buziladi, bunday holatlar ko'pincha qobiliyatli, mustaqil o'quvchilarning maktabni tark etishiga olib keladi, qolgan o'quvchilar esa, umuman olganda, o'rganishga qiziqishni yo'qotadi.

Pedagogik vaziyat konflikt xarakteriga ega bo`lishi mumkin, agar o`qituvchi o`quvchining harakatini tahlil qilishda xatoga yo`l qo`ygan, asossiz xulosa chiqargan va sabablarni aniqlamagan bo`lsa. Shuni esda tutish kerakki, bir xil harakat butunlay boshqa sabablarga ko'ra yuzaga kelishi mumkin.

O'qituvchi vaziyat va haqiqiy sabablar to'g'risida etarli ma'lumotga ega bo'lmagan holda, o'quvchilarning harakatlarini baholab, xatti-harakatlarini tuzatishi kerak. O'qituvchi har doim ham bolaning hayotining guvohi emas, u faqat harakat sabablarini taxmin qiladi, u bolalar o'rtasidagi munosabatlarni yaxshi bilmaydi, shuning uchun xatti-harakatni baholashda xatolar bo'lishi mumkin va bu o'quvchilarning haqli ravishda noroziligiga sabab bo'ladi. O'quvchilarning harakatlarini baholagan o'qituvchilar har doim ham bunday baholashning o'quvchi uchun oqibatlari uchun javobgar bo'lmaydilar va bunday baholashlar o'qituvchi va talaba o'rtasidagi keyingi munosabatlarga qanday ta'sir qilishiga etarlicha e'tibor bermaydilar. Harakatni tashqi idrok etish va uning motivlarini soddalashtirilgan talqin qilish asosida o'qituvchi ko'pincha nafaqat harakatni, balki o'quvchining shaxsiyatini ham baholaydi, bu esa o'quvchilarning asosli noroziligi va noroziligini, ba'zan esa o'zini tutish istagini keltirib chiqaradi. o'qituvchi o'z umidlarini oqlashni yoqtiradi. O'smirlik davrida bu xatti-harakatlardagi ziddiyatga, modelga ko'r-ko'rona taqlid qilishga olib keladi, agar talaba o'zini "o'ziga qarash" istagi bilan bezovta qilmasa, o'z harakatini o'zi baholaydi.

O'zaro munosabatlardagi nizolar ko'pincha o'qituvchining vaziyatlarni bemalol hal qilishi natijasida yuzaga keladi va, qoida tariqasida, uzoq muddatli xarakterga ega. O'zaro munosabatlardagi nizolar shaxsiy ma'noga ega bo'lib, o'quvchining o'qituvchiga uzoq muddatli dushmanligi yoki nafratini keltirib chiqaradi, o'qituvchi bilan uzoq vaqt davomida o'zaro munosabatlarni buzadi va kattalarning adolatsizligi va tushunmovchiligidan himoya qilish uchun shoshilinch ehtiyojni keltirib chiqaradi.

O'qituvchi va o'quvchilar o'rtasidagi munosabatlar rang-barang va mazmunli bo'ladi, agar o'qituvchi o'quvchilar, ularning yashash sharoitlari, maktabdan tashqari faoliyati bilan qiziqsa, rolli o'yinlardan tashqariga chiqadi. Bu vaziyat yoki mojaroning tarbiyaviy ahamiyatini anglash imkonini beradi. Aks holda, munosabatlarning uzilishi mumkin.

Pedagogik konfliktlarning xususiyatlari . Ular orasida quyidagilar mavjud:

Vaziyatni pedagogik jihatdan to'g'ri hal qilish uchun o'qituvchining kasbiy mas'uliyati: axir, maktab o'quvchilar odamlar o'rtasidagi munosabatlarning ijtimoiy normalarini o'rganadigan jamiyat modelidir;

Konflikt ishtirokchilari turli xil ijtimoiy maqomga ega (o'qituvchi - talaba), bu konfliktdagi turli xatti-harakatlarni belgilaydi;

Ishtirokchilarning yoshi va hayotiy tajribasidagi farq ularning konfliktdagi pozitsiyalarini kuchaytiradi, ularni hal qilishdagi xatolar uchun javobgarlikning boshqacha darajasini keltirib chiqaradi;

shtirokchilarning yoshi va hayotiy tajribasidagi farq ularning konfliktdagi pozitsiyalarini kuchaytiradi, ularni hal qilishdagi xatolar uchun javobgarlikning boshqacha darajasini keltirib chiqaradi;

Ishtirokchilarning hodisalar va ularning sabablarini turlicha tushunishlari ("o'qituvchining ko'zi bilan" va "o'quvchining ko'zi bilan" ziddiyat turlicha ko'rinadi), shuning uchun o'qituvchi uchun bolaning aql-idrokining chuqurligini tushunish har doim ham oson emas. tajribalar va talabaning his-tuyg'ularini engish, aqlga bo'ysunishi uchun;

Konflikt paytida boshqa talabalarning ishtirok etishi ularni guvohlar ishtirokchisiga aylantiradi va konflikt ular uchun ham tarbiyaviy ahamiyatga ega bo'ladi; o'qituvchi buni doimo yodda tutishi kerak;

O'qituvchining konfliktdagi kasbiy pozitsiyasi uni hal qilishda tashabbus ko'rsatishga va shakllanayotgan shaxs sifatida talabaning manfaatlarini birinchi o'ringa qo'yishga majbur qiladi;

Konfliktni hal qilishda o'qituvchining har qanday xatosi boshqa o'quvchilarni ham qamrab oladigan yangi vaziyatlar va konfliktlarni keltirib chiqaradi;

Pedagogik faoliyatdagi ziddiyatni muvaffaqiyatli hal qilishdan ko'ra oldini olish osonroq.
Yosh davriyligi va har bir yoshga xos vaziyatlar va nizolarni taqsimlash o'qituvchiga o'quvchilar bilan o'zaro munosabatlarni buzadigan sabablarni aniqlashga imkon beradi. DA umumiy reja bunday sabablar o'qituvchining harakatlari va muloqoti, o'quvchi va o'qituvchining shaxsiy xususiyatlari, maktabdagi umumiy vaziyat bo'lishi mumkin. Bu:
O'qituvchining sinfdagi o'quvchilarning xatti-harakatlarini oldindan bilish qobiliyatining pastligi; ularning harakatlarining kutilmaganligi ko'pincha darsning rejalashtirilgan yo'nalishini buzadi, o'qituvchida g'azabni keltirib chiqaradi va "aralashuvni" har qanday vosita bilan olib tashlash istagi; sodir bo'lgan sabablar haqida ma'lumot yo'qligi optimal xulq-atvorni va davolanishning tegishli ohangini tanlashni qiyinlashtiradi;
Vaziyatlarning guvohlari boshqa talabalardir, shuning uchun o'qituvchi har qanday vosita bilan o'zining ijtimoiy mavqeini saqlab qolishga intiladi va shu bilan ko'pincha vaziyatni ziddiyatga olib keladi;
O'qituvchi, qoida tariqasida, o'quvchining individual harakatini emas, balki uning shaxsiyatini baholaydi, bunday baholash ko'pincha boshqa o'qituvchilar va tengdoshlarning o'quvchiga (ayniqsa, boshlang'ich maktabda) munosabatini belgilaydi;
Talabani baholash ko'pincha uning xatti-harakatlarini sub'ektiv idrok etish va uning motivlari, shaxsiy xususiyatlari, oiladagi turmush sharoitlari haqida kam ma'lumotga asoslanadi;
O'qituvchi yuzaga kelgan vaziyatni tahlil qilishda qiynaladi, talabani qattiq jazolashga shoshiladi, buni talabaga nisbatan haddan tashqari qattiqqo'llik zarar bermasligi bilan rag'batlantiradi;
O'qituvchi va alohida o'quvchilar o'rtasida shakllangan munosabatlarning tabiati kichik ahamiyatga ega emas; ularning shaxsiy fazilatlari va nostandart xatti-harakatlari ular bilan doimiy nizolarning sababidir;
O'qituvchining shaxsiy fazilatlari ham ko'pincha nizolar (jahldorlik, qo'pollik, qasoskorlik, xotirjamlik, chorasizlik va boshqalar) sabab bo'ladi. Qo'shimcha omillar sifatida o'qituvchining talabalar bilan muloqotda bo'lgan hukmron kayfiyati, pedagogik qobiliyatning etishmasligi, pedagogik mehnatga qiziqishi, o'qituvchining hayotiy muammolari, pedagogik jamoadagi umumiy iqlim va ishning tashkil etilishi kiradi. Shuni esda tutish kerakki, vaziyat va nizolarni hal qilishda o'qituvchining har qanday xatosi o'quvchilarning idrokida takrorlanadi, ularning xotirasida saqlanadi va uzoq vaqt davomida munosabatlarning tabiatiga ta'sir qiladi.
Talabalar bilan ishlashda o'qituvchi har doim ham dars rejaga muvofiq o'tishiga ishonch hosil qilmaydi, u o'quvchilarning xatti-harakatlarida kutilmagan hodisalarga tayyor, ammo bu "syurprizlar" o'ziga xos emas: bir xil turdagi vaziyatlar tez-tez takrorlanadi. Bunday vaziyatlarning aksariyati uzoq davom etgan mojarolarga aylanib, talabaning darsdan, o'qituvchining esa direktorga ketishi bilan yakunlanadi.
O'qituvchi o'quvchilarning jamoaviy o'quv faoliyatini tashkil eta olishi kerak turli yoshdagilar, ular o'rtasidagi biznesning o'zaro bog'liqligini mustahkamlash. Bunday nizolar, birinchi navbatda, faqat mavzuni o'zlashtirish darajasiga qiziqqan o'qituvchilar orasida ko'proq uchraydi, shuning uchun ular sinf rahbari tomonidan o'qitiladigan darslarda va boshlang'ich sinflarda, o'qituvchi o'quvchilarni yaxshi biladigan va o'quvchilarni yaxshi bilgan holda kamroq bo'ladi. ular bilan o'zaro munosabatlarning turli shakllarini topadi;
Darsdagi vaziyat, qoida tariqasida, fandan yomon o'qigan, xatti-harakatlarida "qiyin" talaba bilan ziddiyatga keladi. Binobarin, o‘qituvchining o‘zi manfaatidan kelib chiqib, topshiriqni bajarishda o‘z vaqtida yordam ko‘rsatish uchun aynan shunday o‘quvchilarni o‘rganish, ularga e’tibor qaratish maqsadga muvofiqdir;
Xulq-atvorni fan bo'yicha yomon baholar bilan jazolash mumkin emas - bu ijobiy natijaga olib kelmaydi, balki faqat o'qituvchi bilan uzoq davom etadigan shaxsiy ziddiyatga olib keladi, bu albatta fanga qiziqishning pasayishiga olib keladi.
Maktab rahbarlarining fikricha, ko‘plab mojarolarning sababi o‘qituvchilarning o‘z vaqtida to‘xtay olmaydigan, qo‘pol so‘zlardan qochmaydigan, oiladagi muammolar uchun qoralamaydigan, salbiy fazilatlarini ko‘rsatmaydigan, o‘z oldida masxara qilmaydigan pedagogik muloqotning pastligidir. ularning tengdoshlari.

Pedagogik vaziyatni hal qilishda asosiy rol uning psixologik tahliliga yuklanadi. Bunday holda, o'qituvchi vaziyatning sabablarini ochib berishi, uning uzoq davom etgan nizoga aylanishining oldini olishi mumkin, ya'ni ma'lum darajada, uning kognitiv va tarbiyaviy funktsiyalaridan foydalangan holda vaziyatni nazorat qilishni o'rganadi. Biroq, psixologik tahlil barcha munosabatlar muammolarini hal qiladi deb o'ylamaslik kerak. Uni amalga oshirish faqat o'qituvchilarning xatolarini kamaytiradi, yuzaga kelgan vaziyatda talabaga ta'sir qilish choralarini darhol qo'llaydi. Bunday tahlil faqat mustaqil echimlarni ishlab chiqish uchun asosdir.

Vaziyatni psixologik tahlil qilishning asosiy maqsadi - yuzaga kelgan vaziyatni psixologik jihatdan asosli qaror qabul qilish uchun etarli ma'lumot bazasini yaratishdir. O'qituvchining shoshqaloq munosabati, qoida tariqasida, talabaning impulsiv reaktsiyasini keltirib chiqaradi, "og'zaki zarbalar" almashinuviga olib keladi va vaziyat ziddiyatga aylanadi. Bunday tahlilning yana bir ahamiyatli maqsadi talabaning xatti-harakatidan g'azablanishdan uning shaxsiyatiga va uning faoliyati, harakatlari va munosabatlaridagi namoyon bo'lishiga qaratishdir.
Tahlil o'qituvchiga o'quvchilarning xatti-harakatlarini baholashda sub'ektivlikdan qochishga yordam beradi. Harakatni tahlil qilish, xatti-harakatni baholashda ko'pincha talaba o'qituvchiga nisbatan kamroq hamdard bo'ladi (ayol o'qituvchilar uchun bu mezon muhimroqdir) va shuning uchun o'qituvchilar hayratlanarli darajada bu talabalar tomonidan intizomning kichik buzilishini yaxshi eslashadi. O'qituvchining bunday pozitsiyasi, u o'quvchining shaxsiy fazilatlarini ob'ektiv o'rganishni o'zi ilgari sezgan noto'g'ri xatti-harakatlar ro'yxati bilan almashtirishiga olib keladi: yaxshi o'quvchi yaxshi ishlarni eslaydi va yomonlariga unchalik ahamiyat bermaydi. "Qiyin" talaba aybdor bo'lib qoladi.
Psixologik tahlil "yomon" o'quvchining xatti-harakatlarida ijobiy va namunali o'quvchining xatti-harakatlarida "iflos" ni ko'rishga va shu bilan vaziyatni to'g'ri hal qilishga, hatto o'quvchining shaxsiyatida "o'sish nuqtalarini" topishga imkon beradi. juda "qiyin" talaba. Yaxshi o'tkazilgan psixologik tahlil o'qituvchiga nafaqat hal qilish variantlarini, balki nizoni oldini olish yoki bartaraf etishning mumkin bo'lgan usullarini ham topishga yordam beradi. Zero, ziddiyatning oldini olish, uni pedagogik vaziyat darajasida hal qilish har ikki tomon uchun ham vaziyatdan eng maqbul, “qonsiz” chiqishdir. O'qituvchi bir vaqtning o'zida vaziyatning mojaroga o'tish vaqtini aniqlaydi, bilvosita usullar bilan keskinlikni pasaytiradi va vaziyatni nazorat ostiga oladi.
Konfliktni bartaraf etish uning ishtirokchilarining munosabatlarini ikkala tomon uchun o'zaro maqbul darajaga o'tkazish, e'tiborni ta'sirchan-zamon munosabatlaridan ta'lim ishining ishbilarmonlik munosabatlari sohasiga o'tkazishni anglatadi.

Pedagogik vaziyatlarni tahlil qilish uchun bir nechta ma'lumotnoma sxemalari mavjud.

Birinchi variant vaziyatni tahlil qilishning quyidagi asosiy nuqtalarini o'z ichiga oladi:
Vaziyat, nizo, harakatning tavsifi (ishtirokchilar, sodir bo'lgan joy, ishtirokchilarning faoliyati va boshqalar); vaziyat yuzaga kelishidan oldingi narsa; ishtirokchilarning qaysi yosh va individual xususiyatlari ularning xulq-atvorida, holatida, harakatlarida namoyon bo'lgan; vaziyat talaba va o‘qituvchi nigohi bilan; yuzaga kelgan vaziyatda o'qituvchining shaxsiy pozitsiyasi (uning talabaga munosabati), o'qituvchining talaba bilan o'zaro munosabatlaridagi haqiqiy maqsadlari (u nimani xohlaydi: o'quvchidan qutulish, unga yordam berish yoki u befarqmi) talabaga); o'qituvchi vaziyatdan, harakatdan talabalar haqida nimani bilib oldi (o'qituvchi uchun vaziyatning kognitiv qiymati); yuzaga kelgan vaziyat yoki ziddiyatning asosiy sabablari va uning mazmuni (faoliyat, xatti-harakatlar yoki munosabatlar);
Qaytarilish variantlari, vaziyatni oldini olish va hal qilish, talabaning xatti-harakatlarini to'g'rilash; pedagogik ta'sir ko'rsatish vositalari va usullarini tanlash va hozirgi vaqtda va kelajakda qo'yilgan maqsadlarni amalga oshirishda aniq ishtirokchilarni aniqlash.


Fоydаlаngаn аdаbiyotlаr:

1. 
   “Tаrixiy xоtirаsiz kеlаjаk yo’q” Islоm Kаrimоv 1998 yil.
   
2. 
   “Bаrkаmоl аvlоd Uzbеkistоn tаrаqqiyotining pоydеvоri” Islоm Kаrimоv 1999 yil.
   
3. 
   “O’zbеkistоn XXI аsr bo’sаg’аsidа ” Tоshkеnt 1999 yil I. Kаrimоv
   
4. 
   “Pеdаgоgikа kursi” Munаvvаrоv
   
5. 
   “Pеdаgоgikа tаrixi” Kоmiljоn Hоshimоv vа bоshqаlаr Tоshkеnt.O’qituvchi 2006 yil.