Pedagogik-psixologik fanlarini o`qitish metodikasi moduli bo`yicha o`quv-mavzu rejasi

Jadvaldan shu narsa e’tiborga tushadiki, tinglovchilar o’zaro hamkorlikda bir-birini o’qitsalar natija unumli bo’ladi. Hamkorlikda birga o’qiymiz (Minnasot universiteti) Devid Jonson, Rojer Jonsonlarning fikriga ko’ra sinf (guruh) 3-5 kishini tashkil etgan kishidan tashkil topgan kichik guruhchalarga bo’linadilar va guruh a’zolari bir mavzuni o’rganadilar. Komanda a’zolari o’quv topshiriqlarini hamkorlikda bajarib, har bir o’quvchi mavzu bo’yicha nazarda tutilgan bilim, ko’nikma malakalarni o’zlashtirishga harakat qiladilar.

Bunda o’quvchilarga ko’rsatma berilmaydi, ular topshiriq mazmunidan kelib chiqib bir-biriga yordamlashish asosida topshiriqni hal etadilar. Buning uchun o’qituvchi komandada o’qitish metodidan foydalanish uchun, avvalo, mavzuni aniqlaydi va komanda uchun topshiriqlarni bajarsa kifoya. SHuningdek, o’qituvchi komandalar uchun o’quv topshiriqlarini mavzu bo’yicha o’quvchi (tinglovchilar) ning o’zlashtirgan bilimlarini aniqlash maqsadida test savollarini ishlab chiqadi va mashg’ulotni o’tkazishni loyihalashtiradi.

Bugungi kunda jahon pedagogi-psixologik fani nazariyasi va amaliyotida Hamkorlikda o’qitish metodining bir necha metodlari ishlab chiqilgan. Metod – bu o’rgatuvchi (ta’lim beruvchi) va o’rganuvchi (ta’lim oluvchi)ning aniq bir vaqt va vaziyatda birgalikdagi faoliyatining tashkiliy tomoni.

1. Komandada o’qitish metodi. O’qitishning bu metodi J.Xopkins universitetida ishlab chiqilgan. Mazkur metodning mohiyati shundan iboratki, komandaning har bir a’zosi oldida biror – bir masalani birgalikda bajarish emas, balki bir-bir narsani birga bilib olish vazifasi turadi. Komandaning muvaffaqiyati komanda har bir a’zosining, muvaffaqiyati har bir a’zoning muvaffaqiyati esa butun komandaning muvaffaqiyati deb tan olinadi.

   
   

Quyida biz komandada o’qitishning loyihalashtirilgan dars ishlanmasini namuna sifatida keltiramiz.

Hamkorlik ishlarini amalga oshirishni tamoyillari va bosqichlari

Hamkorlik ishlarini amalga oshirishda quyidagi tamoyillar va bosqichlarda belgilangan vazifalar asosida amalga oshirish maqsadga muvofiqdir:

Hamkorlik ishlarini amalga oshirish tamoyillari

Shaxsga yo’naltirilgan ta’lim texnologiyasi (Bespalko V.P.)

Bu texnologiyaning mohiyatini chuqurroq anglash uchun akademik Bespalko V.P. tomonidan yaratilgan “didaktik jarayonni boshharish

tizimining rivojlanish spirali“ni tahlil qilish kerak bo’ladi

“Yo’naltirilgan axborotli jarayon“ (YAJ) ordinatasiga ta’limni tashkil etishning yakka tartibli shakli joylashtirildi. “Tarqoq axborotli jarayon“ (TAJ) ordinatasiga esa - guruhli. Tabiiyki, mashg’ulotning guruh shakli yakka tartibdagi shaklidan iborat bo’ladi, keyin esa rivojlanishning birmuncha yuqori darajasida yakka tartibli shakliga yana qaytadi. Demak, “maslahatchi“) tizim tabiiy holda “guruhli ta’lim“ga ko’tariladi, uning sezilarli darajadagi kuchsizligi “repetitor“ tizimini vujudga keltiradi

Repetitorlik “kichik guruh“ o’lchamigacha kengayish sabablarini tasavvur qilish qiyin emas.

XVI asrga kelib nashr ishlaridagi inqilobiy o’zgarishlar ta’lim tizimida “darsliklar”ni (4) qo’llash imkonyatini tug’dirdi. Kommunikatsiya sohasidagi texnikaviy taraqqiyot esa sinf va xonadonlarni axborotli uzatish vositalari bilan jihozladi. Kompyuterlarning vujudga kelishi didaktik jarayonni yopiq boshharish imkoniyatlarini tug’dirsa-da, o’quvchilarning individual qobiliyatlarini hisobga olmadi (dasturli ta’lim - 6). SHaxsiy kompyuterlar texnikasining rivojlanishi psixologik-pedagogik bilimlar o’sishi bilan hamkorlikda shaxsga yo’naltirilgan ta’lim muammosini keltirib chiharmoqda.

Akademik V.P. Bespalko tizim 8 - yakka tartibli bilish faoliyatini dasturli boshharishga alohida urg’u berib “xalq ta’limi tizimining barcha bo’g’inlarida rivojlanishning yangi bosqichini ifodalaydi va o’quvchilarning sog’ligiga zarar yetkazmagan holda zaruriy musbat siljishlarga olib keladi“ deb ta’kidlaydi (7, 15). O’zida aniq o’rnatilgan didaktik masalalar va pedagogik texnologiyalarni mujassamlashtirgan pedagogik tizim shaxsga yo’naltirilgan ta’lim, deb ta’riflanadi. Bu tizimdagi didaktik masalalarga qisqacha izoh beriladi. hozirda mavjud yakkalashgan pedagogik tizimlar - umumiy o’rta, o’rta maxsus, kasb-hunar, oliy ta’lim - shaxsni tarbiyalash, ta’lim berish va takomillashtirishning yagona tizimiga aylanishi kerak. Shaxsga yo’naltirilgan ta’lim barcha turdagi ta’limlarni yo’nalishlar bo’yicha integratsiyalashni taqoza etadi. Ta’limning birinchi bosqichidayoq (maktabgacha ta’lim) bolaning ehtimolli shaxsiy yo’nalishlari psixologik-pedagogik kuzatishlar yordamida aniqlanadi, ma’lum faoliyat turiga qobiliyatlari, yangi iste’dod nishonalari belgilab olinadi. Bu tabaqalashtirish psixologik pedagogi-psixologik sohasi bo’lib, afsuski, kam tadqiq qilingan va kam ishlangan. SHu bilan birgalikda hammaga yaxshi ma’lumki, shaxsning maxsus iste’dod nishonalarini erta aniqlash va uni muntazam rivojlantirib borish vaqti soati bilan o’z mevasini beradi - yangi g’oya va faoliyat metodlarini haqiqiy yaratuvchisi tarbiyalanadi.

Shaxsning rivojlanish dasturi aslida har bir insonga tug’ma holda beriladi, biroq uni amalga oshirish, afsuski, hozirgi ta’lim tizimida haralmagan. Mana, nima uchun dunyoda qiynalganlar va jinoyatchilar mavjud (7, 16). SHu boisdan bolaning shaxsga yo’naltirilgan ta’lim tizimiga kirishishi uni ixtisosli kasbga tayyorlashning boshlanishi bo’lishi kerak va barcha o’quv dasturlari mazmuni ma’lum faoliyat turining ijodkorini tarbiyalash masalasiga bo’ysunishi kerak.

Yuqorida ta’kidlanganlar eskirgan, biroq mustahkam marksistik tezis - texnik taraqqiyot davomida inson mehnatining o’zgarib turishi, shu boisdan keng umumiy va politexnik ta’limni bunday o’zgarishlar asosi sifatida joriy etish zaruratiga harama-harshidir. Bugun hayotning o’zi guvohlik beryapti: texnik taraqqiyot mumkin qadar yuqori kasbiy mahorat darajasini taqoza etadi. Unga erishish uchun bir mehnat turi doirasida faoliyatni maqsadli yo’naltirish va chuqur mutaxassislashtirishni talab etyapti, aksincha, doimiy uni almashtirishni emas.

Tashxislanuvchan tarzda o’rnatilgan maqsadli pedagogik tizim ochiq bo’lishi kerak, ya’ni o’rganishning har qanday bosqichida o’quvchi undan chiqib ketishi yoki qayta kirib kelishi mumkin. Bu esa aniqlangan maqsadga mos holda ta’lim mazmunini ilmiy asosda saralashga imkon beradi. Ta’lim mazmunini jamlashda o’quvchilarni asossiz yuklab tashlash va o’qituvchi o’qitishda inqirozga xos hodisalarni yuzaga chiharuvchi oldingi amorf va ixtiyoriylik uni aniq loyihalash, o’qish yillari bo’yicha taqsimlash va dozalashga joy bo’shatib beradi. ¤quv fanlari tizimi ortiqcha bo’lmasdan qat’iy uzviylikka va belgilangan mahorat bosqichida o’zlashtirishga olib keladi.

Ma’lumki, «Ta’lim to’g’risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ga muvofiq Respublikamizda ommaviy ta’lim doirasini tobora kengayib borish ko’zda tutilgan. CHunki bu qonunga muvofiq mamlakatimizda 12 yillik majburiy ta’lim joriy etildi.

Yoppasiga o’rta maxsus kasb-hunar ta’lim sharoitida hamda oliy ta’limning yoppasiga 2 bosqichli tizimga, ya’ni bakalavriat, magistraturaga o’tishi munosabati bilan pedagog kasbi eng ommaviy kasbga aylanib bormoqda. Bu esa o’z navbatida, ta’lim jarayoniga tajribali va tajribasiz, iste’dodli va iste’dodsiz pedagoglarni jalb qilishni taqozo etadi. Bunday sharoitlarda Davlat ta’lim standartlari talablari darajasidagi kadrlarni tayyorlash «oddiy» pedagog tomonidan faqat pedagogik texnologiyalarni qo’llab, amalga oshirilishi mumkin.

Aynan ana shu maqsadda, mamlakatimizning ta’lim sohasidagi asosiy hujjatlarida pedagogik texnologiyalarni yaratish va joriy etish, kadrlar tayyorlash tizimida fanning asosiy vazifasi etib belgilangan. O’quv jarayoni texnologik tayyorgarligining o’zagi bo’lib, o’qitish jarayoni hisoblanadi. SHuning uchun «texnologiya»ni o’qitish jarayoniga joriy etish pedagogik texnologiyaning vazifasidan biri hisoblanadi.

O’qitishning zamonaviy texnologiyalarini qo’llash, o’qitish jarayonini yagona shaklga keltirish va yuqori samaradorlikka erishishga imkon yaratadi. Endi shaxsga yo’naltirilgan texnologiyalarning nima uchun bugungi kunda dolzarb bo’lib borayotganligi, nima uchun mazkur texnologiyalar ta’limning hozirgi kuni, kelajagi bo’lib qolganligi hamda ularning mohiyati haqida qisqacha to’xtalamiz. Oliy ta’limda an’anaviy o’qitish texnologiyasi o’zining qator xususiyatlariga ko’ra zamonaviy ta’lim ehtiyojlariga tobora zid bo’lib bormoqda. CHunki, mazkur o’qitish texnologiyasida pedagogi-psixologikning tinglovchiga munosabati avtoritar xarakterga ega, ya’ni ta’lim jarayonida u yagona sub’ekt sifatida namoyon bo’ladi, tinglovchilar esa faqatgina ob’ekt vazifasini bajaradi, xolos. Boshqacha qilib aytganda avtoritar o’qitish texnologiyasida tinglovchining tashabbusi va mustaqilligi deyarli yo’qoladi, o’qitish majburiy yo’sinda amalga oshiriladi. Hanuzgacha jahonda eng ko’p tarqalgan o’qitishning sinf-dars tizimida mashg’ulotlari asosiy birligi dars bo’lib, u bitta fanining bitta mavzusiga bag’ishlanadi va o’qituvchi tomonidan boshhariladi. An’anaviy o’qitish texnologiyasining qusurlari ustida to’xtalib, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX sessiyasida (1997 yil 29 avgust) Prezident Islom Karimov bolalar qaysi sinfdan boshlab mustaqil fikr yurita boshlaydiq Umuman maktabda mustaqil fikr yuritishga o’rgatiladimiq degan savollarni qo’ydilar va ularga quyidagicha javob berdilar: «Aminmanki, o’rgatilmaydi. Mobodo biror o’quvchi o’qituvchiga e’tiroz bildirsa, ertaga u hech kim havas qilmaydigan ahvolga tushib qoladi. Maktabdagi jarayonda o’qituvchi hukmron. U boladan faqat o’zi tushuntirayotgan narsani tushunib olishni talab qiladi. Printsip ham tayyor: «Mening aytganim-aytgan, deganim-degan». Demak, an’anaviy ta’lim texnologiyasida o’qituvchi va o’quvchi munosabatida majburiy itoatkorlik, ya’ni zo’ravonlik pedagogi-psixologiksi amal qiladi».

An’anaviy o’qitish texnologiyasining boshqa qusurlarini ham namoyish qilish maqsadida 1-rasmning chap tomoniga diqqatingizni jalb qilamiz: ko’rinib turibdiki, Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, zo’ravonlikka asoslangan bu pedagogi-psixologikda pedagog yagona su’bekt, tinglovchilar pedagogik jarayon ob’ekti, o’qitish tushuntiruv-ko’rgazmali usulda olib boriladi. O’qitish ommaviy tarzda olib borilishi tufayli tinglovchilarning tashabbusi va mustaqilligi o’zidan-o’zi so’nib boraveradi.

SHu bois texnologiya asosan tinglovchilarda bilim, ko’nikmalarni shakllantiradi, ular shaxsini rivojlantirishni ko’zda tutmaydi.

O’z-o’zidan ko’rinadiki, an’anaviy o’qitish texnologiyasi o’z tabiatiga ko’ra ta’lim muassasalari oldiga jamiyatimiz tomonidan qo’yilgan talablarga butunlay javob bermaydi.

Bundan farqli o’laroq shaxsga yo’naltirilgan texnologiyalarda tinglovchi ta’limning milliy modeli mohiyatiga ko’ra pedagogik jarayon markaziga qo’yiladi, uning rivojlanishiga va tabiiy imkoniyatlarini ro’yobga chiharishga qulay shart-sharoitlar yaratib beriladi.

Ta’limning milliy modelini – shaxs, davlat va jamiyat, uzluksiz ta’lim, fan, ishlab chiharishdan iborat 5 ta tarkibiy qismida «shaxs» asosiy tarkibiy qism – birinchi o’rinda turadi.

Boshqacha aytganda, butun ta’lim tizimi, shu jumladan o’qitish o’quvchi shaxsiga yo’nartirilgan bo’lishi lozim.

SHuning uchun zamonaviy texnologiyalarda pedagogik jarayon – o’qitishning shaxsga yo’naltirilgan texnologiyalari asosida amalga oshirilishi lozim.

O’qitish texnologiyalari blok sxemasi.

YUqorida ko’rsatilgan 1-rasmning o’ng tomonida shaxsga yo’naltirilgan o’qitish texnologiyalari keltirilgan. SHuni alohida ta’kidlash lozimki, bu yerda ko’rsatilgan o’qitish texnologiyalaridan, jumladan ishbilarmon (amaliy pedagogik) o’yinlari, muammoli ta’lim, dasturlashtirilgan ta’lim va boshqalardan ilgarilari ham ta’lim jarayoniga qo’llaganmiz. Ammo, ta’limning milliy modelida shaxsga asosiy, hal qiluvchi o’rin berilgandan so’ng bu texnologiyalarning har birini shaxsning mavjud imkoniyatlarini to’la ro’yobga chiharish bo’yicha ahamiyati yanada oshdi. Ayni paytda hozirgi kunda axborotning hajmi, xilma-xilligi, uni egalashga moyilligi va vositalarining yetarliligi, samarali indivudual va mustaqil o’qitishni tashkil etish uchun zaruriy shart-sharoitlar yaratilganligi munosabati bilan pedagogning tinglovchiga bo’lgan munosabati jihatidan uning «Sardor»likdan, uning sherigiga, hamkoriga aylanmoqda.

Shaxsga yo’naltirilgan o’qitish texnologiyalarining kommunikativ asosi – pedagogik jarayonda tinglovchiga insoniy-shaxsiy yondashishdir. Buni bir-birini to’ldiradigan, shaxsiy-insoniy munosabatlarni rivojlantiradigan 1-2-3 slaydlarda ko’rish mumkin.








O’rnatilayotgan yangicha munosabatlarning asosiy mazmuni, hozirgi kunda natija bermaydigan va noinsoniy hisoblangan zo’ravonlik pedagogi-psixologiksidan voz kechishdir, chunki tarbiya jarayonida zo’ravonlik aslo mumkin emas, jazolash insonni kamsitadi, ezadi, uning rivojlanishini susaytiradi.

Isloh qilinayotgan ta’lim muassasalarida o’quvchi yoshlarni erkin, majburlashsiz o’qitish, ularning shaxsiga indivudual yondashishning mazmun-mohiyatini namoyon qilish juda muhimdir. SHu bois diqqatingizni 4-5 slaydlarga tortamiz.

An’anaviy o’qitish texnologiyasining boshqa qusurlarini ham namoyish qilish maqsadida 1-rasmning chap tomoniga diqqatingizni jalb qilmoqchimiz. Ko’rinib turibdiki, Prezidentimiz ta’kidlaganidek, kadrlar tayyorlash milliy dasturining bosh maqsadini, ya’ni mamlakatimizda rivojlangan demokratik davlatlar darajasida yuqori malakali kadrlar tayyorlashni, oliy va o’rta maxsus, kasb-hunar kollejlarida kadrlar tayyorlash tizimini, ularda o’ziga xos va nostandart fikrlash qobiliyatini o’stirishni, o’z ustida doimiy ravishda chidam va matonat bilan ishlash ko’nikmalarini rivojlantirishni an’anaviy o’qitish texnologiyasi asosida amalga oshirish mumkin emas.

Endi tinglovchilarni bilim olish faoliyatini faollashtirish, ularning tabiiy iste’dodini namoyon qilish va rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratib beraoladigan yuqorida ko’rsatilgan o’qitish texnologiyalaridan biri «Amaliy pedagogik o’yinlar» orqali umumiy, o’rta maxsus va kasb-hunar muassasalari ta’lim jarayonida tez-tez uchrab turadigan turli-tuman vaziyatlarni yechish yo’l-yo’riqlarini topish mumkin. Oliy maktabda tinglovchilarni maktabda o’quv tarbiyaviy ishlarga tayyorlashda amaliy pedagogik o’yinlardan foydalanish maqsadga muvofiq. SHu bois ulardan ayrim namunalar keltiramiz:

- pedagogik nutq «texnikasi»ni rivojlantirishga doir amaliy o’yinlar;

- psixologik holat va pedagogik faoliyat texnikasiga doir amaliy o’yinlar;

- pedagogik jamoa rahbar «roli»ga doir amaliy pedagogik o’yinlar;

- tinglovchilarda amaliy pedagogik o’yinlar jarayonida turli xil tarbiyaviy ishlar shakllarini qo’llash malakalarini hosil qilish o’yinlari;

- tinglovchilarni «Kamolot» yoshlar ijtimoiy harakatiga rahbarlik qilishga tayyorlashga doir amaliy o’yinlar va h.k.

Bu sohada SamDU pedagogi-psixologik va psixologiya kafedrasida bajarilgan ishlar ko’lami to’g’risida tasavvur hosil qilish uchun yuqorida ko’rsatilgan amaliy o’yinlar turlari bo’yicha ayrim namunalar keltiramiz: Boshlang’ich ta’lim yo’nalishi bo’yicha «Boshlang’ich sinflarda mehnat ta’limi darsi» o’quv-amaliy o’yini; «Kasbiy konkurs» pedagogik o’yini va h.k. O’rta maktab matematika o’qituvchisi ta’lim yo’nalishi bo’yicha: «Mavzuli rejalashtirish» amaliy o’yini; «Masala yechish darsi» rolli o’yini va h.k.

Tarbiyaviy ishlar bo’yicha:

«Pedagogik dialog» amaliy o’yini, «Suyunchi» pedagogik o’yini;

«Pedagogik kengash» amaliy o’yini;

«Ma’naviyat soati» pedagogik o’yini;

«Maktabda o’quvchilar hayoti» amaliy pedagogik o’yini va h.k.

Ta’lim-tarbiya jarayoniga shaxsga yo’naltirilgan texnologiyalarni joriy etish bo’yicha bajarilgan ishlarni barcha tafsilotlari ustida to’xtalmasdan, pedagogik amaliy o’yinlarni tayyorlovchi va o’tkazuvchi bo’lajak o’qituvchining faoliyatini hamda bo’lajak o’qituvchi-tarbiyachi nutqini pedagogik-psixologik tahlil qilish sxemasini umumlashgan holda 9-10 slaydlarda keltirilgan. Ulardan ko’rinadiki, amaliy pedagogik o’yin mazmuni bo’yicha ham, hajmi bo’yicha ham murakkab hodisadir. Pedagogik o’yinni tahlil qilish tinglovchidan fanning juda ko’p tushunchalarini egallashni, pedagogik va psixologik bilimlarni integratsiyalashni, pedagogik jarayonda hodisaning asosiy belgilarini ajratib olish ko’nikmalarini, ilmiy tushuncha-kategoriyalar bilan ishlay olish malakasini talab qiladi.

Tahlilni pedagogik ko’nikma sifatida murakkabligi shundan iboratki, amaliy o’yinlarda tinglovchi mustaqil ravishda ijodiy izlanish olib borishga va yangi mahsulot yaratishga majbur bo’ladi. Bunday ko’nikmalarni tinglovchi odatdagi, an’anaviy ta’lim texnologiyasida egallay olmasligini bugungi kunda guvohi bo’lib turibmiz.

Shuni alohida ta’kidlash lozimki, yuqorida bayon qilingan o’yinlar shaklida tinglovchilarni tarbiyaviy ishlarga o’rgatish 5 bosqichni, ya’ni tinglovchini tarbiyaviy ishga o’rgatishning asosiy vazifasini aniqlash va amaliy o’yinni tanlash; o’yinchilar mikroguruhlarini tashkil qilish; repititorlik ishi; amaliy o’yinlarni o’tkazish hamda mashg’ulot so’nggida tinglovchilar faoliyatini pedagogik-psixologik tahlil qilishni o’z ichiga oladi.

O’quvchi shaxsini rivojlantirishga haratilgan texnologiyalar orasida 1-rasmda ko’rsatilganidek, imitatsion amaliy pedagogik o’yinlar ham mavjud bo’lib, ular ta’lim-tarbiya jarayoniga osonroq joriy etish mumkinligi bilan ajralib turadi. Imitatsion pedagogik o’yinlar yordamida o’qituvchi o’quv-tarbiya jarayonida vujudga keladigan turli-tuman pedagogik vaziyat (muammo)larni ta’lim oluvchining bevosita va faol ishtirokida hal qilish orqali ularni bilish faolligini jadallashtirishga, ijodiy safarbarligini oshirishga, mustaqil ravishda yechim va xulosalarga kelishga, o’z bilimlari orqali murakkab muloqotga kirishishiga erishadi.

Hozirgi kunda imitatsion o’yinlar bir qator pedagogik va metodik fanlar bo’yicha ishlab chiqilgan bo’lib, ular asosan seminar va amaliy mashg’ulotlarda qo’llanilmoqda. Masalan, pedagogi-psixologik, kasbiy ta’lim, tarbiyaviy ishlar metodikasi kabi fanlar bo’yicha mashg’ulotlar (ish o’yinlari)da fan o’qituvchi, sinf rahbari, o’quv ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari va hokazolarning funktsional vazifalarini tinglovchilar ularning roliga kirib, mustaqil ravishda o’zlashtiradilar.