Pedagogik yondashuvlar

---

O’SMIRLIK YOSHIDAGI O’QUVCHILARNI OVOZINI TARBIYALASHDA 
PEDAGOGIK YONDASHUVLAR 
 
Ijodbek Jo’rayev 
O’zbekiston davlat san’at va madaniyat institutining Farg’ona mintaqaviy filiali 
 
Annotasiya: Ushbu maqolada o’smirlik yoshidagi bolalarni ovozini tarbiyalash, 
o’smir yoshida yuz beradigan o’zgarishlarga e’tiborli bo’lish, ular bilan musiqa 
mashg’ulotlarini olib borishda va ayniqsa, ularni kuylatishda psixologik holatlarni 
hisobga olish ma’suliyati haqida hikoya qilinadi. 
Kalit so’zlar: Musiqa, ovoz, ijro, mutatsiya, oktava, parda. 
PEDAGOGICAL APPROACHES TO EDUCATING THE VOICE OF 
ADOLESCENT STUDENTS 
Ijodbek Jo’rayev 
Fergana regional branch of Uzbekistan State Institute of Arts and Culture 
Abstract: This article tells the story of the responsibility of raising the voice of 
adolescents, paying attention to the changes that occur during adolescence, taking into 
account the psychological conditions when conducting music lessons with them, and 
especially when singing them is done. 
Keywords: Music, sound, performance, mutation, octave, curtain. 
Ma’lumki, musiqa o’quvchilarning his-tuyg’ulariga ta’sir etib, atrof-olamning 
tengsiz go’zalliklarini his qilishga o’rgatadi. Insonning ruhan boy kamolga etishiga 
yordam beradi. 
Zero, inson san’at asarini to’liq idrok etishi uchun uning asosiy g’oyasini, 
maqsadini tushunib olmog’i lozim. M.P.Yakobson san’at asarining inson ruhiy 
olamiga ta’siri ikki omil: badiiy ijodning sifati, ikkinchisi, uni to’la tushunishi bilan 
amalga oshadi, deydi. Bu ikki holatda:
1) yaxshi didni shakllantirish, ya’ni san’atkorning ijodini belgilab beruvchi 
g’oyani tushunish;
2) insonda san’atga bo’lgan qiziqishni uyg’otish. Bu san’at asarini shunchaki, sof 
intellektual holda emas, balki hissiyotlarni ham qo’shgan holda idrok etish bo’lib, 
shaxs kamolotining butun jarayoniga ta’sir etadi. 
Musiqa o’qituvchisi bu yoshdagi o’quvchilar bilan ish yuritish ya’ni ular bilan 
musiqa mashg’ulotlarini olib borishda va ayniqsa, ularni kuylatishda bu psixologik 
holatlarni hisobga olishi tavsiya etiladi. 
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Volume 2 Issue 4 / December 2021
ISSN 2181-063X
288
http://oac.dsmi-qf.uz/

---

Musiqa vositasining eng muhim jihati ham shundaki, u barcha organizmdagi 
o’sish jarayonini boshqaruvchi bosh miya yarim sharlari faoliyatiga o’z ta’sirini 
o’tkaza oladi. Musiqa sadolari yarim sharlarda joylashgan asab to’qimalarining tub-
tubida joylashgan boy energiya zaxirasiga o’z ta’sirini o’tkaza oladi va o’smirlarni his-
hayajonga sola olish imkoniga ega bo’ladi. Psixolog olimlarning ta’kidlashlaricha, bu 
zaxira qatlamlariga faqat musiqa vositasida ta’sir etish mumkin. Asab hujayralari va 
ularni bir-biri bilan bog’lab turuvchi neyronlar mantiqiy, abstrakt va umumlashgan 
tafakkur jarayonini keltirib chiqaradi. 
Ayni paytda po’st va po’st osti zahiralarini o’ta darajada harakatga keltirish 
oqibatida paydo bo’lagidan jizzakilik, o’zi bilarmonlik va qo’polliklarni 
tormozlashtirib, ularni mo’’tadil holatga keltira olishga ham alohida e’tibor berib 
borish tavsiya etiladi. 
Suni hisobga olish lozimki, qo’zg’olish jarayonlari tez sodir bo’lganidek u tezda 
o’tib ham ketadi. Bu jarayon anchagina murakkab jarayon bo’lib, u yosh o’tishi bilan 
mo’’tadil holatga keladi. Asabiylik holatida yo’l qo’ygan kamchiliklaridan keyinchalik 
uyalib ham yuradilar. 
O’smirlarda suyak va muskullarning o’sishida farq sezila boshlaydi. Gavda 
suyaklarining yiriklashuvi natijasida o’smirlarning harakatlanish tezligi susaya boradi. 
Ular qo’polroq harakat qiladilar, chaqqonlikni ma’lum darajada yo’qotadilar. 
O’smirlik yoshida o’pkaning hajmi anchagina kengayadi va natijada nafas olish 
tezlashadi. Barcha harakatlarni bajarish va ayniqsa, qo’shiq kuylash jarayonida bunga 
alohida e’tibor berish zarur bo’ladi. O’ta darajada organizmni cho’zib, nafasni tiqiltirib 
qo’yish o’smirlar uchun zararlidir. 
Yurak faoliyatining intensiv tezlashuvi ham ularni tez toliqtirib quyishi mumkin. 
O’smir yoshida yuz beradigan o’zgarishlarning eng muhimi, bu ularda mutasiya 
holatining yuz berishidan iboratdir. O’smirlik yoshida bo’ladigan o’zgarishlar ularning 
ovoz paylariga ham o’z ta’sirini o’tkazmay qolmaydi. Ovoz paylari va ovoz pardalari 
bu yoshdagi o’g’il bolalarda ikki hissa o’sadi. Ma’lumki, torlar qanchalik uzun bo’lsa, 
undan shunchalik past ovoz hosil bo’ladi. Ovoz paylarining ikki hissa o’sishi ham 
ularning ovozlarini ikki hissa pasaytirishga olib keladi. Ovoz pardalarining 
yo’g’onlashib borishi ham ulardagi ingichka, nafis ovoz o’rniga qo’pol, yo’g’on 
ovozning paydo bo’lishiga olib keladi. 
Mutasiya bu ovozning bir turdan - ikkinchi turga o’tish holatini bildiruvchi 
jarayondir. Endi o’g’il bolalarning ovozida erkaklarga xos yo’g’on, qo’polroq ovoz 
hosil bo’ladi. Ammo u darrovgina yuz beradigan hodisa bo’lmay ikki-uch yil davomida 
ba’zan ingichkalashib, ba’zan yana yo’g’onlashib turadi. Ettinchi sinfning oxirlariga 
borib ovoz endi anchagina mustahkam, o’zining yangi holatiga o’tgan bo’ladi. 
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Volume 2 Issue 4 / December 2021
ISSN 2181-063X
289
http://oac.dsmi-qf.uz/

---

Qiz bolalarda mutasiya davri deyarlik sezilmasdan o’tishi mumkin. Ularda ham 
ovoz paylari qisman uzayadi va ovoz pardalari yo’g’onlashadi. Natijada, ilgarigi 
bolalarcha ovoz o’rnini endi katta qizlarga xos yo’g’onroq, kuchliroq ovoz egallaydi. 
O’g’il bolalarda ham, qizlarda ham mutasiyaning o’tayotganligini ularning 
hiqildoq atrofidagi paylarning, pardalarning qizarib qolishidan bilib olish mumkin. 
Ayni shu o’smirlik yoshidagi o’quvchilarni, loringologlar tez-tez ko’rikdan 
o’tkazib turishlari tavsiya etiladi. 
5-7-sinf o’quvchilarining ovozi musiqa o’qituvchisining ham qat’iy nazoratida 
bo’lishi kerak. Ayrim metodist o’qituvchilar bu yoshdagi o’quvchilarga ashula 
ayttirishni mutlaqo taqiqlab qo’yishni maslahat beradilar. Ammo bunga mutlaqo 
qo’shilib bo’lmaydi. Ularni doimiy nazorat ostida saqlash va zarur bo’lgan hollarda, 
loringolog maslahati bilan ularni kuylashdan ozod qilish tavsiya etiladi. 
Musiqa o’qituvchisi o’smirlarning ovozlarini tekshirish jarayonida ham 
mutasiyaning yuz berayotganligini hisobga olib borishlari lozim bo’ladi. O’g’il 
bolalarning ovozlarida bo’ladigan o’zgarishlarni kuzatib borish natijasida ularning 
ovoz diapazonlari endi katta oktava «lya», «si» notasidan to 1-oktava «mi», «fa» 
notalarigacha bo’lgan oraliqni ola olishlari mumkinligini kuzatdik. Ayni paytda ularni 
differensial guruhlarga ham ajratib olish tavsiya etiladi. 
2 ovozdagi o’g’il bolalar katta oktava «lya» pardasidan 1-oktava «re»gacha 
bo’lgan oraliqda kuylay olishlari aniqlanadi: ________________________________
1 ovozdagi o’g’il bolalar esa «do» kichik oktavadan 2-oktava «mi», «fa»gacha 
bo’lgan oraliqda kuylay olishlari mumkin: _________________________________
Shunga ko’ra alohida e’tibor berish lozimki, o’g’il bolalarning ovozlari 
mutasiyadan o’tgandan keyin ham skripka kalitidagi notalar orqali yozib boriladi. 
Ammo endi ular tenor va baslar skripka kalitlarida yozilaveradi. (Bas kaliti ham 
kamdan-kam hollarda uchraydi) ularning ovozi transpozisiya qilingan tarzda 1-oktava 
past eshitiladi. 
Qizlar ovozi esa deyarlik o’zgarmaganligi uchun, ilgarigiday skripka kalitida 
yozilaveradi va skripka va alьt singari o’zgartirmasdan kuylanadi.